İnsan evriminin ilk birkaç milyon yılında teknoloji yavaş gelişmiştir. Yaklaşık 3 milyon yıl önce atalarımız yontulmuş taş parçaları ve ilkel parçalayıcılar yaparlarken, 2 milyon yıl önce ise el baltası yapıyorlardı.
1 milyon yıl önce ilkel insanlar ara sıra ateş kullansalar da bu zor oluyordu. Ardından, 500.000 yıl önce ise mızrak uçları, ateş yakma, baltalar, boncuklar ve yaylar ortaya çıktıkça teknolojik değişim hızlandı. Bu teknolojik gelişim tek bir kişinin işi değildi. Yenilikler farklı gruplarda ortaya çıkmış – modern homo sapiens, ilkel sapiens, hatta muhtemelen Neandertaller- ve sonra yayılmıştır.
Çoğu önemli buluş eşsiz ve bir defalığa mahsustu. Farklı insanlar tarafından ayrı olarak icat edilmektense bir kere bulunmuş ve sonrasında yayılmıştır. Bu da tarihin büyük icatlarının çoğunu birkaç zeki insanın yarattığı anlamına gelmektedir. Ve hiçbiri de modern insanlardan değildi.
Mızrağın Ucu
500.000 yıl önce Güney Afrika’da ilkel homo sapiens ilk olarak taş bıçakları tahta mızraklara bağlayarak mızrak ucunu yatarmıştır. Mızrak uçları, silah olarak ve bileşenleri birleştiren ilk ‘bileşik araçlar’ olarak devrim niteliğindeydi.
300.000 yıl önce Doğu Afrika ve Ortadoğu’da, ardından 250.000 yıl önce Avrupa’da ortaya çıkan mızrak ucu, Neandertaller tarafından kullanılmıştır. Bu örnek, mızrak ucunun Afrika’dan Avrupa’ya kadar kademeli olarak bir insandan diğerine geçtiğini göstermektedir.
Ateş Yakma
400.000 yıl önce, kömür ve yanmış kemikler de dâhil olmak üzere ateşin izleri Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’da yaygınlaşmıştır. Bulunuşu ve hızlı yayılımı tahminen her yerde aynı zamanda gerçekleşmiştir. Ateşin yararı belliydi ve ateşi yanık tutmak da kolaydı. Fakat ateşi yakmak daha zordu ve hatta muhtemelen asıl engel de buydu. Eğer öyleyse, ateşin yaygın kullanımı muhtemelen ateş matkabının icadının bir işaretiydi. Bu alet sürtünme yaratmak için başka bir tahta parçasına karşı döndürülen bir sopadır ve bugün hâlâ avcı-toplayıcılar tarafından kullanılır.
İlginçtir ki, düzenli ateş kullanımına dair en eski kanıt, o zamanlar Neandertallerin yaşadığı Avrupa’dan gelmektedir. Ateşi ilk Neandertaller mi buldu? Olabilir, neden olmasın? Onların beyinleri de en az bizimki kadar büyüktü ve sonuçta beyinlerini bir şeyler için kullandılar. Avrupa’nın buz devri soğuğunda yaşayan Neandertallerin ateşe, Afrika homo sapienslerden daha çok ihtiyacı vardı.
Balta
270.000 yıl önce Afrika’nın merkezinde el baltaları eski etkisini kaybetmeye başladı. Yerini ise çekirdek balta denen yeni teknoloji aldı. Bu baltalar küçük, kalın el baltalarına benziyordu, ancak tamamıyla farklı araçlardı. Yapılan incelemeler bu baltaların tahta kulplara bağlı olduğunu göstermektedir. Baltalar hızla Afrika’ya yayılmış ve sonrasında modern insanlar tarafından Arap Yarımadasına, Avustralya’ya ve nihayetinde Avrupa’ya taşınmıştır.
Süs
En eski boncuklar 140.000 yıl öncesine, Fas’a dayanmaktadır. Bu boncuklar salyangoz kabuklarını delip sonra bir ipe asarak yapılmışlardır. O zamanlar arkaik homo sapiens Kuzey Afrika’da yaşıyorlardı, bu yüzden boncukların yaratıcıları modern insanlar değildir.
Sonrasında ise 115.000-120.000 yıl önce Neandertaller tarafından kullanılmış ve son olarak da 70.000 yıl önce Güney Afrika’daki modern insanlar tarafından benimsenmiştir.
Yay ve Ok
En eski ok uçları 70.000 yıl önce Güney Afrika’da ortaya çıkmış ve muhtemelen 200.000 yıldır orada yaşayan Bushmenlerin ataları tarafından yapılmıştır. Yaylar daha sonra Doğu Afrika’daki modern insanlara, 48.000 yıl önce Güney Asya’ya, 40.000 yıl önce Avrupa’ya ve son olarak da 12.000 yıl önce Alaska ve Amerika’ya yayılmıştır.
Neandertaller hiçbir zaman yayları benimsememişlerdir fakat yayların yaygınlaşma zamanlaması muhtemelen homo sapiensler tarafından onlara karşı kullanıldığı anlamına gelmektedir.
Ticaret Teknolojisi
İnsanların dünyanın farklı bölgelerinde aşağı yukarı benzer zamanlarda benzer teknolojileri icat etmeleri imkânsız değil ve hatta bazı durumlarda bu gerçekleşmiştir. Fakat sahip olduğumuz arkeolojik veriler için en basit açıklama teknolojilerin yeniden icadı yerine birçok gelişmenin tek seferde gerçekleştirilip, geniş alanlara yayılmış olmasıdır. Tüm bunlarla birlikte, az miktarda yenilik varsaymak daha az varsayım gerektirecektir.
Peki, teknoloji nasıl yayıldı? Nesiller boyunca büyük göçler yapılmış olmasına rağmen, tarih öncesi insanların vahşi kabilelerce sahip olunan topraklarda bireysel olarak seyahat etmiş olması pek olası değildir. Dolayısıyla Afrikalı insanlar ve Avrupadaki Neandertaller birbirleriyle muhtemelen karşılaşmamışlardır. Esasında, teknoloji ve fikirler, Güney Afrika’daki modern Homo sapiens’i Kuzey ve Doğu Afrika’daki arkaik insanlara ve Avrupa’daki Neandertallere bağlayan geniş bir halkada bir grup ve kabileden bir diğerine ve de daha sonrakilere doğru aktarılmıştır.
İnsanların eşyaları ve silahları çalması veya ele geçirmesi ile çatışmalar da değişimlere yol açmıştır. Örneğin Amerika yerlileri, atları İspanyollardan ele geçirmiştir. Ancak muhtemeldir ki insanlar sık sık sırf daha kolay ve güvenli olduğu için teknolojilerini takas etmiştir. Günümüzde dahi, parası olmayan, modern avcı-toplayıcılar takas yapmaktadır. Örneğin; Hadzabe avcıları, komşu kabileler tarafından yapılan demir ok başlıklarına karşın bal ile takas yapmaktadırlar.
Arkeoloji böylesi bir ticaretin antik olduğunu göstermektedir. Güney Afrika’nın 30.000 yaşına kadar çıkan devekuşu yumurta kabuğu boncukları, yapıldıkları yerlerden 300 kilometre uzaklıkta bulunmuştur. 200.000 – 300.000 yıl önce Doğu Afrika’da arkaik Homo sapienler 50-150 kilometre uzakta, modern avcı-toplayıcıların standart seyahatlerinden daha uzaktan, elde edilen obsidiyenden yapılma aletler kullanıyordu.
Son olarak, insan cömertliğine tepeden bakmamalıyız; bazı ticaretler basitçe hediye şeklinde yapılmış da olabilir. İnsan tarihi ve tarih önceleri şüpheye yer bırakmaksızın çatışma ile doluydu ancak sonra, şimdi olduğu gibi barışçıl etkileşimleri, evlilikleri, arkadaşlıkları olmuş ve kabileler de komşularına teknolojileri öylece hediye etmiş de olabilirler.
Taş Devri Dâhileri
Burada görünen örnek -tek köken, sonrasında yeniliklerin yayılması- bir başka dikkat çekici etkiye sahiptir. Gelişim, geniş kültürel etkilerin kaçınılmaz sonucu olmaktan ziyade, yüksek ölçüde bireylere dayalı olmuş olabilir.
Yayı ele alalım. O kadar kullanışlı ki, icadı kesin ve kaçınılmaz görünüyor. Fakat gerçekten açık olmuş olsa yayların tekrar tekrar dünyanın farklı bölgelerinde icat edildiğini görürdük. Ancak, Amerika yerlileri, yayı icat etmedi – ne Avusturya Aborjinleri ne de Asya ve Avrupadaki insanlar etti.
Aksine, zeki bir Bushman yayı icat etmiş ve kalan herkes ondan kopyalamıştır. O avcının icadı, gelecek binlerce yılda insan tarihinin akışına yön vermiş, halkların ve imparatorlukların kaderini belirlemiştir.
Tarih öncesi örnek, tarihte gördüğümüz örneğe benzer. Bazı yenilikler tekrar tekrar geliştirilmiştir – örneğin; çiftçilik, medeniyet, takvimler, piramitler, matematik, yazı ve bira birbirinden bağımsız bir şekilde dünyanın her yerinde icat edilmiştir. Belli başlı icatlar, insanların ihtiyaçlarına yönelik tahmin edilebilir bir şekilde ortaya çıkmış olabilirler.
Fakat birçok önemli yenilik – tekerlek, barut, matbaa, üzengi, pusula gibi – yaygınlaşmadan önce sadece bir kez icat edilmiş gibi görünüyor. Ve aynı şekilde bir avuç kişi – Steve Jobs, Thomas Edison, Nikola Tesla, Wright Kardeşler, James Watt, Arşimet – teknolojik evrimimizi yönlendirmede çok büyük roller oynamış ve bu da son derece yaratıcı bireylerin büyük bir etkisi olduğunu ima etmektedir. Bu büyük bir teknolojik yeniliğe ulaşma ihtimalinin düşük olduğunu gösteriyor. Belki de ateşin, mızrak uçlarının, baltaların, boncukların ya da yayların olduğu zaman keşfedilmesi kaçınılmaz değildi.
O zaman, şimdi olduğu gibi, bir kişi, bir fikirden başka bir şey olmadan tarihin akışını tam anlamıyla değiştirebilirdi.
Çeviren:Nisanaz Bingül
