Yeni muz bakterileri global çapta hızlı bir yayılım gösteriyor. Bu bakteriler Afrika’yı 10 sene önce vurdu. Utrecht Üniversitesi ve Wageningen Üniveritesi ve Araştırma Enstitüsü’nün yürüttüğü genetik çalışmalara göre bu Afrika’nın gıda güvenliği için ciddi bir tehdit oluşturuyor.
Bitki bilimciler bu konuda gerçek bir endişe içerisinde. Fusarium solgunluğu baskın TR4 türünün muz çiftçilerini etkilediği Mozambik’te ilerliyor.
Ancak bu etkilenen tek ülke de değil, geçen senelerde, bu bulaşıcı hastalık Asya’dan Güney Amerika ve Afrika kıtalarına yayıldı. Bunlara istinaden 2013’te Mozambik’te yayınlanan rapordan sonra ise uzun yıllar sonra başka rapor yayınlanmadı.
Fitopatoloji Laboratuvarları sorumlusu Gert Kema ‘Biz bu hastalığın kontrolümüz altında olduğunu düşünüyorduk ama ne yazık ki öyle olmadığının farkına vardık. Kema’nın Ph.D. öğrencisi Anouk van Westerhoven ve Utrecht Üniversitei biyoinformatik ve veri bilimcisi Meichal Seidl’ın ortak yürüttüğü yeni çalışmalar ise TR4 mantarları ortaya çıktığı yerden 200 kilometre ötede kendini yeniden gösterdi.
Yapılan genetik çalışmalar farklı konumlarda bulunan patojenlerin birbiriyle yakından ilişkisi olduğunu ortaya koyarken bu bilgi Mozambik’te bulunan patojenlerin bunların kaynağı olduğunu ortaya koydu.
Afrika Boyunca Yayıldı
İlk yayılma onca şeyden sonra kontrol altına alınamadı. Hastalık küçük çaptaki tarım işçilerini ve bahçelerinden muz toplayan insanları da kapsayacak şekilde büyümeye devam ediyor.
Bu insanlar genellikle bu hastalığı bilmedikleri için nasıl davranılması gerektiğini bilmiyorlar, sözlerini kullanan Van Westerhoven sorunun hastalığın diğer Afrika ülkelerine yayılıp yayılmayacağı değil ne zaman yayılıp yayılmayacağı kelimelerini de kullanmıştır.
Tanzanya, Malawi, Uganda ve Ruanda gibi ülkelerde muz birçok kişi için ana ürün konumunda. Bu gibi yerler sıklıkla süpermarketlerde satılan Cavendish muzu ve yerel muzlar gibi birçok muz çeşidi üretiyor. Bu patojenlerin TR4’e duyarlı olup olmadıkları bilinmemektedir. Bu yüzden bu ülkelerin gıda güvenliğini tehlikeye atabilir uyarıları da gündemde yer almaktadır.
Yeni Patojenler, Eski Hastalık
Kema’nın beklentisi eski tecrübelerine dayanıyor. Fusarium mantarları muz üreticileri tarafından iyi bir şekilde bilinmektedir. 2000’li yılların başında, 3. ve 4. çeyrekte, Panama hastalığı Latin Amerika’da ortalığı karıştırdı. Bu hastalık farklı Fusarium mantarları tarafından görülüyor. Çiftçiler dayanıklı Cavndish muzunu yetiştirmeye başladığında ise verdiği hasar nihayet durdu.
Cavendish muzu şu anda dünya marketini domine ediyor. TR4 ise yeni Fusarium türü olmakla birlikte bu ve buna benzer muz türlerini domine ediyor. TR4’ün Mozambik’te görülmesinin ardından neredeyse on yıl geçmesine rağmen Afrika muz türleri hakkında çok az şey biliyor olmamız ise Kema’yı ve bilim camiasını şaşırtmış durumda.
İnsanlar, Arabalar ve Sularla Yayılabilir
Kema’nın dediğine göre: ‘Uygun bir ekimle birlikte muz her yerde yetişebilir ve bu durum hastalığın daha hızlı yayılmasına olanak sağlıyor. Bu mantar toprak kökenli bir mantar. Seller bunun yayılmasını önemli bir miktarda artırıyor.
Daha da fazlası bu mantarlar bulaşıcı varillerle, yağ tanklarıyla, arabayla ve ayakkabılarla bile yayılabilir. Tarlalarda yoğun bir bitki trafiğinin olması ve muzların elle toplanması böyle bir mantarı kontrol etmeyi zorlaştırıyor. Geçen yüzyılın salgını sırasında tüm çabaların boşuna olduğu ortaya çıktı.
Alternatif Varyasyonların Büyütülmesi
‘Bizim birinci önceliğimiz hangi varyasyonların şüpheci hangilerinin olmadığı. Bilinçli bir yaklaşımla TR4 bir yerde ortaya çıkar çıkmaz salgını kontrol altına almak için akla gelebilecek her türlü çaba gösterilmelidir. Daha fazla olarak ise hangi tür varyasyonların oluşacağı bilinmelidir. Nihai çözüm yeni dayanıklı çeşitlerde yatmaktadır.
Bu ise zaman alıcı bir süreç olan üremeyle ortaya çıkmaktadır. WUR ve onun partneri KeyGene Doğu Afrika’da kapsamlı bir üreme girişiminde yer alıyor. Kema: ‘Ancak biz Chiquita eşliğinde kendi varyasyonlarımızı üretmeye başladık. Bu çaba, ihracat ticareti için çeşitlerin çeşitlendirilmesine odaklanmaktadır.
Ancak kazanılan bilgiler aynı zamanda iç pazarlar için yerel çeşitlerin yetiştirilmesinde de kullanılacaktır.’ kelimelerini kullanmıştır. Kema , PLoS One da yayınlanan çalışmaya dikkat çekmiştir.
Başyazar Fernando Garcia-Bastidas, muz üreticisi Keygene ve Kema’nın takımındaki PhD öğrencisinin dediğine göre zararsız Fusarium patojenlerini kullanarak Cavendiş’in bağışıklık sistemine nasıl yanıt verdiğini gördük. Bu fenomeni anlamak ve ileriki çalışmalarda kullanmak için birçok çalışma yapılmalıdır.
Afrika gıda güvenliğine ilişkin endişeler
Kema’nın belirttiğine göre ‘Eninde sonunda diğer muzlar Avrupa marketinde satılmış olacak. Benim en büyük endişem batılı tüketicilerin muz yiyip yiyemeyecekleri değil, Afrikada’daki bütün yiyeceklerin sağlamlığı. Şu anda bundan endişeleniyoruz çünkü mantarlar çok hızlı yayılıyor.
Peki siz bu hastalık hakkında ne düşünüyorsunuz? Görüşlerinizi yorumlarda bizlerle paylaşmayı unutmayın!
Kaynaklar:
Araştırma, PLOS Pathogens and Plant Disease ‘de yayınlandı.
Anouk C. van Westerhoven et al, Uncontained spread of Fusarium wilt of banana threatens African food security, PLOS Pathogens (2022). DOI: 10.1371/journal.ppat.1010769
Anouk C. van Westerhoven et al, Dissemination of Fusarium wilt of banana in Mozambique caused by Fusarium odoratissimum Tropical Race 4, Plant Disease (2022). DOI: 10.1094/PDIS-07-22-1576-SC
Fernando A. García-Bastidas et al, Induced resistance to Fusarium wilt of banana caused by Tropical Race 4 in Cavendish cv Grand Naine bananas after challenging with avirulent Fusarium spp., PLOS ONE (2022). DOI: 10.1371/journal.pone.0273335
Çeviri: AHMET TUĞRUL DEĞER
