2019 yılında, Loango Şempanze Projesi için gönüllü ve alanında ilerlemiş bir evrimsel biyolog olan Alessandro Mascaro, Afrika’daki hiçbir primatoloğun daha önce nakletmediği bir şeyi fark etti.
Mascaro, Gabon Cumhuriyeti’nin ormanlarında, dişi bir şempanze olan Suzee ve oğlu Sia’yı takip edip filme alırken; Suzee’nin görünmeyen bir cismi Sia’nın ayağındaki açık bir yaraya sürmeden önce ufak bir şeyi dudakları arasında çiğnediğini fark etti.
Mascaro çektiği görüntüyü tekrar incelerken Suzee’nin yerel tedaviyi adeta bir yaprağın altından yakaladığını gözlemledi. Bu tedavi ise minik ve kara bir böceğe benziyordu.
Mascaro, “Ekip üyeleriyle bu gözlemleri ve bu davranışların olası işlevini tartışırken böylesi bir davranışın hiç gözlemlenmediğini ve hatta hiç belgelenmediğini fark ettik.” diye aktarıyor.
Şempanzeler yaralarını sarmak için birbirlerine yardım ediyorlardı
Böyle bir davranışı ilkin fark ettikten sonra Mascaro ve meslektaşları bu davranışın sürekli olarak yaşandığını gözlemledi.
Mascaro’nun gözlemlerinden bir hafta sonra araştırma ekibinden bir doktora öğrencisi olan Kara Southern, yetişkin erkek bir şempanzenin bir yaprağı ağzına yaklaştırdığını, dudaklarıyla bir böceği ezdiğini ve böceği baş ve işaret parmağıyla tuttuğunu fark etti. Şempanze sonra ise çalıdan yakaladığı bu tedaviyi dirseğindeki bir günlük yaraya uyguladı.
Loango Şempanze Projesi için araştırmacılar 15 ay boyunca Afrika’nın batı kıyısındaki benzer 20 vakayı da itinayla belgeledi. Çoğu zaman Gabon’daki şempanzeler tanımlanmamış böcekleri kendi yaralarına uygulamış olsa da şempanzelerin birbirlerine yardım ettikleri birçok durum da mevcut.
Southern, “Yetişkin bir erkek olan Littlegrey’in kaval kemiğinde derin açık bir yara vardı ve onu tımarlayan yetişkin bir dişi olan Carol aniden bir böceği yakalamak için uzandı” diye aktarıyor.
Sadece grup üyelerinin yararına yapıyorlardı
“Beni en çok etkileyen şey ise Carol’un böceği ilk olarak Littlegrey’e vermesiydi. O da tedaviyi yarasına sürdükten hemen sonra Carol ile beraber başka iki yetişkin şempanze daha yaraya dokunarak böceği yaranın üzerine uyguladılar. Herhangi bir bağı olmayan bu üç şempanze sadece ama sadece grup üyelerinin yararı adına bu davranışları sergilediler.”
Hayatta kalmanın temel “bencillik” ilkesini yıktığı için hayvan grupları arasında empatiyi sağlayan prososyal (olumlu, toplum yanlısı) davranışlar, evrimsel biyolojide tartışılagelen bir konu olmuştur.
Kuşlarda, arılarda, sürüngenlerde, fillerde ve şempanzelerde olan kendi kendini tedavi gayet hayvanlar aleminde görülen bir olgu, fakat ilaç kullanımına dair özgeci davranışlara ise son derece ender rastlanıyor.
Şempanzeler ve bonoboların bağırsak enfeksiyonlarını önlemek için şifalı bitkilerin yapraklarını yedikleri gözlemlense de ilaç olarak böceklerin kullanılması yeni bir keşif
Massachusetts Üniversitesinden primatolog Tobias Deschner, “Gözlemlerimiz, şempanzelerin düzenli olarak böcekleri yakaladıklarına ve açık yaralarına sürdüklerine dair ilk kanıtları bizlere sağlıyor,” diye bildiriyor.
“Biz ise şu an, bu kadar hayret verici bir davranışın olası yararlı sonuçlarını araştırmanın peşindeyiz.”
Şempanzeler tarafından yerel tedavi için kullanılan böceklerin tespit edilmesine daha var fakat çevrelerindeki o siyah renkli eklem bacaklıları yakalayabilmek için şempanzelerin ne kadar hızlı hareket etmeleri gerektiğinden yola çıkarak araştırmacılar böceklerin büyük ihtimalle kanatlı ve bir takım antiinflammatuvar (iltihap önleyici) ve antiseptik özellikler barındırıyor olabileceğinden şüpheleniyorlar.
Bazı eklem bacaklıların minik vücutları iyileştirici özellikleri barındırdığı için insanların da böcekleri benzer şekilde kullandığı biliniyor. Örneğin yazılı kayıtlar dünya çapında, insanların da yaralarını tedavi etmek için binlerce yıl boyunca kurtçuklardan yararlandığını gösteriyor.
Afrika’daki onlarca yıla değer gözlemlere rağmen yaşayan en yakın akrabalarımız arasında böylesi benzer bir davranışı ilk kez fark ettik ve bu durum gösteriyor ki doktor ve hasta rolünü oynayan tek tür biz değilmişiz.
Şempanzelerin yemek paylaşma, evlatlık edinme, bölgesellik, işbirlikçi avlanma gibi prososyal davranışları sergiledikleri biliniyor fakat bu eylemlerin anlamı ve amacı evrimsel biyologlar arasında bir tartışma konusu. Diğer bir takım çalışmalar ise şempanzelerin yalnızca kendi sağlıklarıyla ilgilendiklerini iddia ediyor.
Başka bir şempanzenin yaraları için yapılan yerel ilaç tedavisi, insanların başkalarının yararına hareket etmekte yalnız olmadıkları düşüncesini destekliyor. Şempanzeler üzerinde daha fazla çalışmak prososyal davranışların nasıl evrilmeye başladığını ve evrimsel faydalarının neler olabileceğini anlamamızda bize yardımcı olabilir.
Deschner, “Vahşi şempanzeler üzerindeki onlarca yıl araştırmadan sonra şempanzelerin hâlâ bizi beklenmedik davranışlarıyla şaşırtmaları tek kelimeyle muhteşem.” diye aktarıyor.
“Çalışmalarımız gösteriyor ki yaşayan en yakın akrabalarımız ile alâkalı hâlâ araştıracak ve keşfedecek çok şeyimiz var ve bu yüzden onları kendi doğal ortamlarında korumak için daha fazla mücadele etmeliyiz.”
Çeviren:Salih Demir