Uyanıklığımızı etkileyen faktörler: Gün boyunca uykulu hissetmemizin birçok sebebi olabilir ve bunlara reçeteli ilaçlar, çok yemek ya da sağlık durumu örnek verilebilir. Uyku bilimi perspektifinden ise uyanıklık seviyemiz 3 faktör tarafından etkilenir: uyanık geçirilen zaman, gündüz süresi, çalışma süresi. Uyanık kaldığımız süre arttıkça uykuya meyil ve miskinlik hali de artar. Uyku başladığında ise uyku eğilimi uykuda kalınan süreyi azaltır.
Uyanıklık seviyesi gece ve gündüz boyunca artar ve azalır buna da “sirkadiyen ritim” denir. Gün içinde uyku seviyesinin tepe noktası saat 4 civarı iken ikinci bir tepe nokta öğle saatleridir. Öğleden sonra çoğumuz bu sersemlik halini hissetmişizdir ve bu hisse uygun olarak “öğle yemeği sonrası miskinliği” denmiştir.
Bu saatler öğle uykusu için yaygın tercih edilen saatlerdir. Bunun için bazı iklimsel ve kültürel sebepler olabileceği gibi günün bu saatlerinde uykuya dalmayı kolaylaştıran biyolojik süreç te bu sebepler arasındadır.
Burada çalışma süresinin de etkisi olabilir. Bir kişi tekrarlı bir işe ne kadar uzun süre devam ederse zihinsel olarak o kadar fazla yorulur. Bu uzun süreli periyotlar için de geçerli olabilir, mesela: uzun süreli ders veya iş vardiyası. Can sıkıntısı bu etkiyi daha kötü hale getirebilir. Bu da sıkıcı bir toplantıda veya derste konudan kolayca sapabilmemizi açıklıyor.
John Medina “Beyin Kuralları” kitabında, öğrencilerin dikkat seviyesinin dersin ilk 10 dakikasından sonra düşmeye başladığını söylüyor ve eğitmenlere her 10 dakikada bir soru sorarak ya da sunum şeklini değiştirerek derse çeşitlilik katmasını öneriyor. Yeterli canlılık, çeşitlilik ve motivasyon ile uyuklama probleminin üstesinden gelebiliriz.
Işık veya ses kirliliği, stres, yeni doğan bebek veya sıcak yaz geceleri gece uyuyamamanıza sebep olabilir. Eğer gece uykusu yeterli alınmazsa bu faktörler durumu daha da kötüleştirir.
Sağlıklı bir insan bu faktörlerden etkilenebilirken, gündüz miskinlik hali altta yatan bir uyku bozukluğunun da işareti olabilir. Obstrüktif uyku apnesi, hipersomnia, narkolepsi gibi uyku bozuklukları gündüzleri önemli ölçüde uykululuk haline sebep olabilir, kaza riskini arttırabilir ve verimliliği düşürebilir.
Uykunun beyin mekanizmaları
Uyku-uyanıklık sürecinde beynimizde neler olduğunu genellikle bilmeyiz. Beyinde “uyanıklık destekleyici” bölgeler olduğu düşünülüyor ve bu bölgeler beynin uyarılma bölgelerini stimüle etmek için nörotransmitter maddeleri kullanıyor.
Beyindeki küçük bir hücre kümesinin (ventrolateralpreoptik çekirdek-VLPO olarak adlandırılır), beynin uykusuzluk seviyeleri aşırı hale geldiğinde uykuyu tetikleyerek bu seviyeleri kontrol ettiği düşünülüyor.
VLPO bunu beyindeki “uyanıklık destekleyici” bölgenin aktivitesini engelleyerek yapıyor, miskinlik halini uyarıyor ve uyku halini destekliyor. Bu eylem, uyku veya uyanıklık arasında bir anahtar olarak tanımlanabilir.
İşte bu yüzden uyuduktan hemen sonra uyanmıyoruz. VLPO düğmeyi açıp ta uyanmamıza izin vermesi için uykusuzluk halimizin tamamen dağılmış olması gerekiyor. VLPO bölgesinde sinir hücreleri biz yaşlandıkça ölüyorlar bu da yaşlandıkça uyku kalitemizin düşmesini açıklayan sebeplerden biri olabilir.
Direnebilir miyiz?
Matematiksel modelleme kullanan son çalışmalara göre“orexin” nörotransmitter maddesi sayesinde VLPO’nun faaliyetlerine direnebiliyoruz. Bu da doğal uyuma eğilimine rağmen nasıl kasıtlı olarak uyanık kalabildiğimizi açıklıyor.
Kafein gibi bazı maddeler, normalde uykusuzluğu algılayan reseptörlere bağlanır ve böylece uyanıklığı destekler. Fakat uyku destekleyici süreç genellikle bilinçli kontrolümüz dışında gerçekleşir yani eğer uykuya meyil bir kere tepe noktasına ulaşırsa direnç göstermek nafile.
Aynı zamanda ne zaman uykuya daldığımızı bilip bilmediğimizle ilgili de devam eden bir tartışma var. Çoğu araştırmacı, genellikle uykunun ne zaman üzerimize çöktüğünü belirlemede kötü olduğumuzu düşünüyor.
Bu da bazı önemli güvenlik önlemlerini gerektiriyor. –örneğin iş yeri veya araba kazalarından kaçınmak için– Sürücünün uyuklamasından dolayı her yıl birçok trafik kazası yaşanıyor. Uykusuzluğun erken belirtilerini saptamak ve uykusuzluğu fark ettirecek metotları bulmak, uyku ile ilgili araştırılmaya devam eden alanlar arasında.
Çoğumuzun bildiği gibi uykusuzluk seviyemiz gün boyunca yüksekse veya önceki gün uykumuzu alamamışsak, o gün mümkün olduğunca önemli görevlerimizden uzak durmak daha iyi olacaktır.
Bunlar da ilginizi çekebilir:
Neden uyuruz?
Uyku Hakkında Muhtemelen Bilmediğiniz 5 İlginç Bilgi
Huzursuz Bacak Sendromu Nedir? Huzursuz Bacaklar Uykusuz Geceler
Mevsimsel Alerjiler Uykunuzu Getirebilir Mi?
Çeviri: Ş. Firdevs Er
Yorumlar 1