Neptün güneş sistemindeki 8. Gezegendir. 23 Eylül 1846’da teleskop ile görülmeden önce matematiksel hesaplamalarla varlığı tahmin edilen ilk gezegendir. Uranüs’ün yörüngesindeki düzensizlikler, Alexis Bouvard’ın yerçekimi kuvvetinin başka bir gök cisminden kaynaklandığı görüşünü öne sürmesine neden oldu.
Ardından Alman astronom Johann Galle, Neptün’ün teleskop aracılığıyla tespit edilmesine yardımcı olmak için onun hesaplamalarına güvendi. Daha öncesinde, astronom Galileo Galilei gezegeni çizdi, fakat gezegenin yavaş hareketinden dolayı onu bir yıldızla karıştırdı. Gökyüzünde görünen diğer tüm gezegenlere uyumlu olarak, bu yeni dünyaya Yunan ve Roma mitolojisinden Romalı denizler tanrısı anlamına gelen “Neptün” ismi verildi.
Neptün’e sadece bir kez uçuş gerçekleştirilmiş olması – 1989’da Voyager 2 ile – astronomların hemen hemen tüm araştırmalarını teleskoplarla yaptığını gösterir. Günümüzde bu soğuk, mavi gezegenin, neden rüzgarları bu kadar hızlı ve neden manyetik alanının çok kaymış olduğunun bilinmemesi gibi birçok sırrı mevcuttur.
Neptün güneş sistemimizde olduğu için ilgi çekse de, astronomlar güneş sistemi dışındaki gezegen araştırmalarında daha fazla bilgi sahibi olmak için gezegen hakkında daha çok öğrenmeye ilgi duyuyorlar. Özellikle, bazı astronomlar Dünya’dan kısmen büyük gezegenlerdeki yaşanabilirlik ile ilgileniyorlar.
Dünya’nın boyutuna yakın boyuttaki gezegenlere “Süper Dünya” denirken, Neptün’ün boyutuna yakın olanlara “Minik Neptün” deniyor. Yine de günümüz teleskop teknolojisiyle bu tip gezegenlerde atmosferi görmek mümkün olmasa da bu isimler hakkında tartışmalar vardır.
Çünkü gezegenleri birbirinden ayırt etmek zor. Dünya gibi, Neptün’ün de katı bir çekirdeği vardır ama bildiğimiz kadarıyla atmosferi o kadar kalındır ki yaşamın var olmasını engeller. Astronomlar hala bir gezegenin nasıl olur da yaşamın var olmasını imkansız kılacak kadar büyük bir gaz alanına sahip olabileceğini ve bu büyüklükte oluşunu anlamaya çalışıyorlar.
NEPTÜN NEYE BENZİYOR?
Neptün, çekirdeği ile yüzeyi arasındaki mesafe olan 15.599.4 mil (24.622 kilometre) yarıçapıyla güneş sistemindeki dördüncü en büyük gezegendir. Bununla birlikte, Neptün küremsi bir şekle sahiptir, yani ekvatoru etrafında şişerek direğe olan yarıçapı biraz daha küçültür.
Gezegenin bulut örtüsü, kısmen henüz tanımlanamayan bir bileşiğe ve gezegenin çoğunlukla hidrojen-helyum atmosferindeki kırmızı ışığın metan tarafından soğurulmasının bir sonucu olan özellikle canlı bir mavi renge sahiptir.
Bilim adamları, gaz devi üzerindeki bulut oluşumlarını inceleyerek, Neptün’deki bir günün 16 saatten biraz daha kısa sürdüğünü hesaplayabildiler.
Neptün’ün eliptik, oval şekilli yörüngesi, gezegeni güneşten yaklaşık 2,8 milyar mil (4,5 milyar kilometre) veya Dünya’nın kabaca 30 katı kadar uzakta tutarak çıplak gözle görülemez hale getirir. Güneşin tek bir yörüngesini tamamlaması Neptün’ün 165 Dünya yılını alır.
Neptün’ün güneşe olan uzaklığına rağmen, yani atmosferini ısıtmak ve yönlendirmek için çok az güneş ışığı alıyor, Neptün’ün rüzgarları saatte 1.500 mile (saatte 2.400 kilometre) kadar ulaşabilir ve bu, şimdiye kadar güneş sisteminde tespit edilen en hızlı hızdır. Bu rüzgarlar, Voyager 2’nin 1989’da Neptün’ün güney yarımküresinde izlediği büyük bir karanlık fırtınayla bağlantılıydı.
Neptün’ün manyetik kutupları, etrafında döndüğü kutuplara kıyasla kabaca 47 derece yana eğimlidir. Bu nedenle, gezegenin Dünya’nınkinden yaklaşık 27 kat daha güçlü olan manyetik alanı, her dönüşünde vahşi salınımlara maruz kalır.
NEPTÜN’ÜN HALKALARI VAR MI?
Neptün, tekdüze olmayan, ancak yay adı verilen parlak, kalın toz kümelerine sahip olağandışı halkalarla çevrilidir.
Neptün’ün çevresinde Galle, Leverrier, Lassell, Arago ve Adams olarak adlandırılan en az 5 halka vardır ve bunların nispeten genç ve kısa ömürlü oldukları düşünülmektedir. Icarus dergisindeki bir makaleye göre, 2005 yılında duyurulan dünya tabanlı gözlemler, Neptün’ün halkalarının daha önce düşünülenden çok daha dengesiz olduğunu ve bazılarının hızla küçüldüğünü ortaya çıkardı.
Fiziksel Özellikler
Neptün’ün bulut örtüsü, çoğunlukla hidrojen-helyum atmosferli gezegenlerdeki kırmızı ışığın metan tarafından emilmesi sonucu oluşan -henüz tam tanımlanmamış bileşiğe sahip olan- özellikle parlak bir mavi renk tonuna sahiptir. Neptün çekilen fotoğraflarında mavi bir gezegendir, genellikle buz devi olarak adlandırılır çünkü atmosferi altında su, amonyak ve metanın kalın, sulu bir sıvı karışımı vardır ve NASA bilgi formuna göre Dünya kütlesinin yaklaşık 17 katı ve hacminin neredeyse 58 katı kadardır.
Güneş’e olan uzaklığına rağmen Neptün’ün rüzgarları saatte 2400 kilometreye kadar ulaşabilir ve bugüne kadar Güneş sisteminde kaydedilmiş en hızlı rüzgarlardır. Bu durum atmosferini ısıtmak ve devam ettirmek için Güneş’ten çok az yardım aldığını gösterir. Bu rüzgarlar 1989’da Voyager 2’nin Neptün’ün güney yarım küresinde takip ettiği büyük, karanlık fırtınayla ilişkilendiriliyor.
Bu oval şekilli, saat yönünün tersinde dönen “Büyük Karanlık Nokta” Dünya’yı içinde barındırabilecek kadar büyüktü ve batıya doğru neredeyse 1,200 km hızla hareket ediyordu. Bu fırtına Hubble Uzay Teleskobu ile görülmek istendiğinde ortadan kaybolmuş gibiydi. Hubble ayrıca geçtiğimiz son 10 yılda ortaya çıkan ve kaybolan “Büyük Karanlık Noktalar” ortaya çıkarmıştı. Bir yenisi ise 2016 da gözlemlenmişti.
Neptün’ün manyetik kutupları dönüş kutuplarına kıyasla kabaca 47 derece eğimlidir. Böyle olduğundan Dünya’nın manyetik alanından 27 kat daha güçlü olan manyetik alanı her dönüşünde sert dalgalanmalara uğrar. Bilim adamları gaz devindeki bulut biçimlerini inceleyerek Neptün’de bir günün 16 saatten daha kısa sürdüğünü hesaplamayı başardı.
Yörüngesel Özellikler
Neptün’ün elips ve oval karışımı yörüngesi onu Güneş’ten ortalama 4.5 milyar kilometre -kabaca Dünya’dan 30 kat daha uzak- ötede tutarak çıplak gözle görülmez kılıyor. Neptün Güneş etrafındaki turunu yaklaşık 165 Dünya yılında tamamlıyor ve keşfedildiğinden beri yörüngesini ilk kez 2011’de tamamladı.
Oluşum ve Yapı
Atmosferik oluşum (hacim olarak):
Hidrojen: %80
Helyum: %19
Metan: %1,5
Manyetik Alan: Kabaca Dünya’nın alanından 27 kat daha güçlü.
Genel oluşum: Bilim dergisinde Güneş Sistemi İçinde ve Dışında Dev Gezegenlerin İçişleri” nin yazarı Tristan Guillot’ a göre Neptünün genel kütlece genel oluşumu %25 civarı taş, %60 ile %70 civarı buz ve %5 ile %15 civarı hidrojen ve helyum.
İç Yapı: Magnezyum-silikat bir çekirdek ve su, amonyak ve metan buzları karışımı bir kabuk.
Yörünge ve Dönüş
Güneşten ortalama uzaklığı: 4,498,252,900 km. Dünya’ya kıyasla 30,069 kat daha uzak.
Günberi (Güneş’e en yakın olduğu an): 4,459,630,000 km. Dünya’ya kıyasla 29.820 kat daha uzak.
Günöte (Güneş’e en uzak olduğu an): 4,536,870,000 km. Dünyaya kıyasla 30,326 kat daha uzak.
Neptün’ün Uyduları
Neptün’ün bilinen 14 tane uydusu vardır ve isimlerini Yunan mitolojisindeki ikinci derece tanrılardan ve su perilerinden almıştır. En büyüğünün keşfi 10 Ekim 1846’da, bir bakıma bira sayesinde gerçekleşen, Triton’dur. Amatör astronom William Lassell, teleskoplarını finanse etmek için bira üreticisi olarak edindiği servetini kullandı.
Triton Neptün’ün küre şeklindeki tek uydusudur, gezegenin diğer ayları düzensiz şekildedir. Ayrıca gezegeninin aksi yönünde turluyor olması onu eşsiz kılar. Bu da NASA’yı Triton’un Neptün’ün yerinde olması gerekirken Neptün’ün Triton’u yörüngesine çektiğini öne sürmesine neden olmuştur. Neptün’ün yer çekimi Triton’u kendisine git gide yakınlaştırıyor, bu da milyonlarca yıl sonra Triton’un onu parçalayabilecek güçte bir yer çekimine yaklaşabileceği anlamına geliyor.
Triton aşırı soğuktur, yüzeyinde -391 °F (-235 °C) sıcaklıklara ulaşıyor olması onu güneş sistemindeki en soğuk gezegenlerden biri yapıyor. Buna rağmen, Voyager 2, buzlu maddeyi 8 km’den fazla fışkırtan gayzerlerin iç kısımlarının sıcak olduğunu gösteriyor. Bilim adamları buzul ayda bir yeraltı okyanusu olma ihtimalini araştırıyor. 2010’da Triton’da mevsimler keşfedilmişti.
2013’te SETI ile çalışan bilim adamları Hubble Uzay Teleskobundan Neptün’ün “kayıp” uydusu Naiad’ın bir görüntüsünü yakaladı. 100 km genişliğindeki uydu, Voyager 2 1989’da onu keşfettiğinden beri görülmemişti.
Yine 2013’de bilim adamları Hubble Uzay Teleskobunu kullanarak S/2004 N 1 olarak isimlendirilen 14. Uyduyu buldular. Bu Neptün’ün en küçük ayı ve sadece 18 km genişliğinde. Geçici olarak isimlendirildi çünkü NASA’ya göre Neptün’ün 2004’te çekilen fotoğraflar sayesinde bulunmuş ilk uydusu.
Neptün’ün Halkaları
Neptün’ün alışılmışın dışındaki halkaları tek tip değildir ama içinde yay adı verilen parlak ve kalın toz kümeleri içerir. Halkaların oldukça genç ve kısa ömürlü olduğu düşünülmektedir. Icarus dergisinde yer alan bir makaleye göre, 2005’te açıklanan Dünya merkezli gözlemler, Neptün’ün halkalarının önceden düşünülenden çok daha dengesiz olduğunu ve bazılarının hızla küçülerek kaybolduğunu ortaya çıkarmıştır.
Araştırma ve Keşif
NASA’nın Voyager 2 uydusu 25 Ağustos 1989’da Neptün’ü ziyaret eden ilk ve tek uzay aracıdır. Uydu Neptün’ün halkalarını ve gezegene ait 6 ayını keşfetmiştir. –Despina, Galatea, Larissa, Naiad, Proteus and Thalassa. Teleskoplarının doğruluğuna güvenen uluslararası bir astronom ekibi 2003’te Neptün’ün etrafında dönen 5 yeni uydunun keşfini açıkladı.
Neptün’ün Oluşumu
Neptün’ün genellikle katı bir çekirdeğin ilk birikmesi ve ardından erken güneşi çevreleyen bulutsuda hidrojen ve helyum gazının yakalanması ile oluştuğu düşünülmektedir. Bu modelde ilk-Neptün, 1 ila 10 milyon yıl sürede oluştu.
Onur CİNÜÇEN