Albert Einstein, ilk kez 1916 ‘da görelilik kavramı ile kara delikleri öngördü. ‘Kara Delik’ terimi, 1967’de Amerikalı gökbilimci John Wheeler tarafından ilk kez kullanıldı ve ilk kara delik 1971’de keşfedildi.
Kara delikler, yıldız kaynaklı kara delikler, devasa kütleli kara delikler ve orta seviye kara delikler olmak üzere 3 çeşittir.
İsminin kara delik olması sizi aldatmasın! Kara delik boşluktan başka bir şey değildir. Aksine, çok küçük bir alana sıkıştırılmış büyük bir maddedir. Buna bilgisayardaki “rar” sistemini benzetebiliriz. Güneş ‘i yaklaşık olarak New York çapındaki bir alana sıkıştırılmış olan on kat daha büyük bir yıldız olarak düşünün.
Sonuç olarak o kadar güçlü bir çekim alanı oluşur ki bundan ışık bile kaçamaz. Son yıllarda NASA kullandığı cihazlar yardımıyla uzaydaki en büyüleyici nesneler olan bu garip kozmik varlıkların yeni bir resmini çizdi.
Kara delikler çok büyük kütlelere sahip olan, güçlü çekim kuvvetleriyle yeterince yakın mesafede bulunan her şeyi yutan, ışığın bile çıkamayacağı kozmik yapılardır. Kara delikler genellikle yıldızların ölmesi sonucu oluşur. Bu maddede sıkışmaya neden olur.
Madde küçük bir alana sıkıştırılmış olduğu için yerçekimi burada çok güçlüdür. Hiçbir ışık çıkamadığı için insanlar kara delikleri göremezler. Yani görünmez moddadırlar. Özel aletlerle yapılan uzay teleskopları kara deliklerin bulunmasına yardımcı olmaktadır. Uzay teleskopları kara deliklere çok yakın olan yıldızların diğer yıldızlardan nasıl farklı davrandığını bize gösterebilmektedir.
Kara Delik Türleri
1. Yıldız Kaynaklı Kara Delikler
Bir yıldızın ömrü bittiğinde söner veya kendisini yok eder. Küçük yıldızlar söndüğünde farklı kozmik maddelere dönüşebilir. Büyük yıldızlar söndüğünde ise, yıldız kaynaklı kara delikleri oluşturabilirler. Yıldızların sönmesiyle oluşan kara delikler, son derece yoğundurlar. Olağanüstü çekim kuvvetlerine sahip olan bu kara delikler, yakınındaki galaksilerden çektikleri toz ve gaz ile boyutlarını büyütürler.
2. Devasa Kütleli Kara Delikler
Bilim insanları bu kadar büyük kara deliklerin nasıl ortaya çıktığı konusunda emin değiller. Etraflarında bol miktarda bulunan toz ve gaz gibi materyallerin, bu kadar muazzam boyutlara ulaşmalarına olanak sağladığı düşünülüyor.
Devasa kütleli kara delikler, bir araya gelen yüzlerce veya binlerce minik kara delikten kaynaklanıyor da olabilir. Üçüncü seçenek ise, bir yıldız kümesinin sönmesi, hep birlikte sönen bir yıldız grubu.
3. Orta Seviye Kara Delikler
Bilim insanları bir zamanlar kara deliklerin sadece küçük veya büyük boyutlarda olduklarını düşünmüşler, ancak son araştırmalar orta büyüklükteki kara deliklerin var olma ihtimalini ortaya çıkardı. 2014 yılında gökbilimciler bir spiral galaksi kolunda orta seviye kütleye sahip kara deliğin varlığını keşfettiler. Böylece orta büyüklükteki kara deliklerin varlığı ispatlanmış oldu.
Einstein’ın genel görelilik teorisi
Uzayda ışığın kaçamayacağı kadar büyük ve yoğun bir cisim bulunması fikri yüzyıllar boyunca var olmuştur. Bu fikirlerden en ünlüsü Einstein’ın genel görelilik teorisi tarafından kara deliklerin tahmin edilmesiydi. Bu, büyük bir yıldız öldüğünde geriye küçük ve yoğun bir kalıntı bıraktığını gösteriyordu. Çekirdeğin kütlesi Güneş kütlesinin yaklaşık üç katından fazlaysa, denklemlerin gösterdiği gibi, yerçekimi kuvveti diğer tüm kuvvetleri bastırır ve karadelik üretir.
Bilim insanları x ışınlarını, ışığı veya diğer elektromanyetik radyasyon formlarını algılayan teleskoplarla doğrudan kara delikleri gözlemleyemezler. Buna karşın kara deliklerin varlığını ortaya çıkarabilirler ve yakındaki diğer maddeler üzerindeki etkilerini tespit ederek bunları inceleyebilirler. Örneğin, bir karadelik yıldızlararası madde bulutundan geçerse, maddeyi toplanma olarak bilinen bir işlemde içerisine çeker.
Normal bir yıldız bir kara deliğe yaklaşırsa benzer bir işlem gerçekleşebilir. Bu durumda kara delik yıldızı kendisine doğru çekerken parçalayabilir. Çekilen madde hızlanırken ısınır ve uzaya x ışınları yayar. Son zamanlardaki keşiflerle birlikte kara deliklerin çevrelerindeki varlıklar üzerinde çarpıcı bir etkiye sahip olduğu sonucu bazı kanıtlarla ortaya konuldu. Bu sonuçlardan bazıları: güçlü gama ışını patlamaları yayması, yakındaki yıldızları yutması ve bazı bölgelerde yeni yıldızların büyümesini geciktirmesi.
Kara Delik Nasıl Oluşur?
Bilim insanları, evrenin oluşmaya başladığı dönemde oluşan küçük kara deliklerin var olduğunu düşünüyor. Çok büyük bir yıldızın merkezi kendi içerisine doğru çöktüğünde ölü yıldızdan kara deliklerin oluşma süreci başlar. Bu da bir süpernovaya neden olur. Süpernova, enerjisi biten yıldızların şiddetle patlayıp dağılması durumuna verilen addır.
Bir süpernovanın parlaklığı Güneş’in parlaklığının yüz milyon katına varabilmektedir. Başta yapısı, iyonize madde olan plazma şeklindeki bir süpernovanın parlaklığını yitirmesi haftalar ya da aylar sürebilir. Bilim insanları bu süper kütleli kara deliklerin bulundukları galaksilerle aynı anda oluştuğunu düşünüyorlar.
İlgili haber: Süper Kütleli Karadelik ‘lerin Sırrı Çözüldü
Kara Delik Ne Kadar Büyüktür?
Kara delikler büyük veya küçük olabilirler. Bilim insanları en küçük kara deliklerin sadece bir atom parçacığı kadar olduğunu düşünüyorlar. Bir dipnot düşecek olursak kütle, bir nesnedeki madde miktarı veya “madde”dir. Konumuzdaki bu kara delikler çok küçük boyutta olmalarına rağmen büyük bir dağın kütlesine sahiptirler.
Yıldız, boyut olarak bir başka tür kara delik için kullanılan adlardan biridir. Bu büyük kozmik yapıların kütleleri, güneş kütlesinden 20 kat daha fazla olabilmektedir. Samanyolu galaksisinde birçok yıldız kütlesi kara delik olabilir.
En büyük kara deliklere “supermassive (süper kütle)” denir. Bu kara deliklerin bir milyondan fazla güneşe eşdeğer kütleleri vardır. Bilim insanları, her büyük galaksinin merkezinde süper kütleli bir karadelik bulunduğu iddiasına dair kanıt buldular. Samanyolu galaksisinin ortasındaki süper kütleli kara deliğe “Sagittarius A” denir. Yaklaşık 4 milyon güneşe eşit bir kütleye ve birkaç milyon Dünya’yı içine alabilecek çok büyük bir topun alanına sahiptir.
Bebekler ve Devler
Her ne kadar temel oluşum süreci anlaşılsa da kara delikler bilimde çok uzun zamandır bir gizem olarak yer edinmektedir. İki farklı derecede ve boyutta ortaya çıktıklarından dolayı bu konuda sürekli bir soru işareti kafamızda yer edinmiştir. Evrendeki “yıldız kütleli” kara delikler genellikle Güneş’in 10 ila 24 katıdır.
Gökbilimciler, yıldızı çevreleyen maddenin kara deliğin yerçekimine yakalanmasına yetecek kadar yaklaştığında x ışınları ortaya çıkarır. Bununla birlikte yıldız kara delik izole edilmiş bir forma sebep olur ve bu form tespit edilmesi imkansız bir hal alır. Bu tür kara delikleri üretebilecek kadar büyük yıldız sayısına bakıldığında, bilim insanları yalnızca Samanyolu’nda on milyon ila bir milyar karadelik olduğunu tahmin ediyorlar.
Boyut spektrumunun diğer ucunda karadelik olarak bilinen, Güneş kadar büyük olan milyonlarca süper kütleli devler vardır. Gökbilimciler, süper kütleli kara deliklerin neredeyse bütün büyük galaksilerin hatta Samanyolu’nun dahi merkezinde yer aldığına inanır. Astronomlar, yakınlardaki yıldızlar ve bu yıldızların üzerindeki gaz etkilerini izleyerek bu kozmik varlıkları tespit edebilir.
Tarihsel olarak gökbilimciler uzun zamandır orta dereceli bir kara delik bulunmadığına inanıyorlardı. Bununla karşın uzay araçları Chandra, XMM-Newton ve Hubble’dan ulaşılan son verilere göre orta büyüklükte bir kara deliğin var olduğu olgusu güçlendi.
Süper kütleli kara deliklerin oluşumu için olası bir mekanizma, kompakt kütleli yıldız kümelerindeki yıldızların çarpışmalarının zincirleme tepkimesine bağlıdır. Bu tepkimeler daha sonra orta kütleli kara delikleri oluşturmak üzere çökmelere ve aşırı büyük kütlelerin birikmesine neden olur. Yıldız kümeleri daha sonra orta kütleli kara deliklerden süper kütleli bir kara deliğe dönüşmek üzere birleştiği galaksinin merkezine batar.
Bir Yıldızın Sonu Kara Deliğin Başlangıcıdır
Çoğu kara delik süpernova patlamasıyla ölen büyük bir yıldızın kalıntılarından oluşur. Yıldızın toplam kütlesi yeterince büyükse (Güneş’in kütlesinin yaklaşık üç katı), teorik olarak hiçbir kuvvetin bu oluşumu engelleyemeyeceği kanıtlanabilir.
Yerçekiminin etkisi altında çökmekte olan yıldızda garip bir şey meydana gelir. Yıldızın yüzeyi olay ufku (event horizon) olarak adlandırılan hayali bir yüzeye yaklaştığında yıldız üzerindeki zaman gerçek zamana göre yavaşlamaya başlar. Yüzey olay ufkuna ulaştığında zaman durur ve yıldız artık çökemez.
NASA’nın Hubble Uzay Teleskobu yardımıyla “gün batımından” veriler toplandı ve gözlemler sonucunda güçlü bir patlamanın karadelik veya nötron yıldızı çarpıştığında, başka bir kara delik üretildiğinde ortaya çıkabileceği sonucuna varıldı.
Kara Delikler “Kara” ise, Bilim insanları Orada Olduğunu Nasıl Biliyor?
Bir kara delik doğrudan görülemez. Çünkü güçlü yerçekimi tüm ışığı kara deliğin merkezine çekmektedir. Ancak bilim insanları, güçlü yerçekiminin yıldızların ve kara deliğin etrafındaki gazı nasıl etkilediğini görebilirler.
Bilim insanları yıldızların bir karadelik etrafında ne şekilde uçtuklarını veya yörüngede ne şekilde döndüklerini öğrenmek için merkezi incelemelere başladı. Eğer bir kara delik ve bir yıldız birbirine oldukça yakın olursa yüksek enerjili bir ışık ortaya çıkar. Bu tür ışık insan gözüyle görülmez. Bilim insanları, uzayda yüksek enerjili ışığı görmek için uydular ve teleskoplar kullanıyorlar.
Bir Kara Delik Dünyayı Yok Edebilir Mi?
Kara delikler uzayda yıldızlar, uydular ve gezegenler etrafında dolaşmaz. Dünya bir kara deliğe düşmeyecektir. Çünkü Dünya’nın böyle bir durumla karşılaşması için etrafında yeterince fazla kara delik yoktur.
Güneş ile aynı kütleye sahip bir karadelik güneşin yerini alacak olsa bile, Dünya olası bir felaketle karşılaşmayacaktır. Sonuç olarak kara delik güneşle aynı yerçekimine sahip olacaktır. Dünya ve diğer gezegenler, güneşi yörüngeye çevirdikleri gıbı kara deliği yörüngeye sokacaklardır. Şunu da unutmamak gerekir ki: Güneş asla kara deliğe dönüşmeyecektir. Güneş karadelik oluşturacak kadar büyük bir yıldız değildir.
NASA Karadelik Üzerinde Nasıl Çalışıyor?
NASA, kara delikler hakkında daha fazla bilgi edinmek için uzayda yolculuk eden uyduları ve teleskopları kullanıyor. Bu uzay keşif araçları bilim insanlarının evren hakkındaki soruları cevaplamasına yardımcı olur.
Bunlar da ilginizi çekebilir:
Kara Delikler Hakkında Muhtemelen Bilmediğiniz İlginç Bilgiler
NASA ve SpaceX Kara Delikleri Araştıracak Bir Uzay Gemisini Fırlatmak İçin Birleştiler
Gökbilimciler Çarpışma Sürecinde 2 Süper Kara Delik Keşfetti
Editör / Yazar: O. Can CANİKLİ