Çocukluk Efsanesinin Bilimsel Gerçeği
Çocukken gözlerini bilerek çapraz yapanlara her zaman aynı uyarı yapılırdı: “Öyle kalır, yapma!” Peki bu uyarının bilimsel bir temeli var mı? Toronto merkezli optometrist Dr. Meenal Agarwal, gözleri isteyerek çapraz yapmanın—bir başka deyişle şaşı bakmanın—gözlerde kalıcı bir bozukluk oluşturmadığını açıkça söylüyor.
Agarwal’a göre gözlerimizin yapısı, çok geniş bir hareket aralığını destekleyecek şekilde gelişmiştir; dolayısıyla bu tür geçici hareketler göz yapısını bozmaz, kalıcı bir kayma yaratmaz. Ancak isteksiz (involunter) şekilde ortaya çıkan göz kaymaları, özellikle bebeklerde, çocuklarda ve yetişkinlerde ciddi sağlık sorunlarının erken belirtisi olabilir.
Bu nedenle araştırmanın temel mesajı iki yönlü:
- Gözleri bilerek şaşı yapmak zararsızdır.
- Ani veya sürekli göz kaymaları ise tıbbi açıdan acil değerlendirilmeyi gerektirir.
Gözlerin Neden ve Nasıl Şaşı Yapılabildiği: Anatomik Temel
İnsan gözü, çok yönlü hareketleri gerçekleştirebilmek için altı güçlü ekstraoküler kasla çevrilidir. Bu kaslar sayesinde gözler yukarı-aşağı, sağa-sola ve çapraz konum dahil birçok farklı noktaya yönlendirilebilir.
Bu hareketlerin içinde özellikle şaşı bakma davranışının merkezinde medial rektus kası bulunur.
- Her gözde buruna yakın konumlanan bir adet medial rektus kası vardır.
- Normal bakışta her iki gözün içe doğru hafif dönüşünü sağlar.
- Gözler bilinçli olarak şaşı yapıldığında iki medial rektus kası aynı anda kasılır ve gözler birbirine yaklaşır.
Agarwal, bu hareketin tamamen doğal ve fizyolojik olduğunu vurgulayarak şöyle söylüyor:
“Hiçbir kötü şey olmayacak. Bu kasları kullanmanız gözlerinizi kalıcı olarak şaşı yapamaz.”
Agarwal, çocuklarda yürüme sırasında ayakların kırılarak (içe dönük) basması gibi geçici postür bozukluklarının kalıcı deformasyon yaratmadığına değinerek göz kaslarının da aynı mantıkla çalıştığını örneklendiriyor:
“Çocuklarım yürürken ayakları içeri döndüğünde ‘Yapma’ deriz ama bu kalıcı olmaz. Gözler için de aynısı geçerli.”
Ne Zaman Risk Başlar? İstemsiz Göz Kaymalarının Tıbbi Önemi
Gözleri bilerek şaşı yapmanın zararsız olduğu net olmakla birlikte, kendiliğinden ortaya çıkan içe kaymalar (strabismus) tamamen farklı bir tıbbi kategori oluşturur. Agarwal’a göre bu tür istemsiz kaymalar, yaşa bağlı olarak çok farklı nedenlerin belirtisi olabilir.
1. Bebek ve Yeni Doğanlarda: Erken Müdahale Hayati
Bebeklerde doğumdan sonraki ilk aylar boyunca gözlerin zaman zaman kayması normaldir. Ancak:
- Gözler sürekli içe dönük görünüyorsa
- Aylar geçmesine rağmen belirgin düzelme olmuyorsa
bu durum gelişimsel bir bozukluğa işaret edebilir.
Agarwal şu uyarıda bulunuyor:
“Eğer çok belirginse, bunun kendiliğinden geçmesi beklenmez. Erken tedavi, görme gelişiminin doğru ilerlemesi için kritik.”
Bazı bebeklerde bu durum cerrahi müdahale gerektirebilir. Müdahalenin gecikmesi, iki gözün birlikte çalışmasını sağlayan binoküler görme yeteneğinin doğru gelişememesine yol açabilir.
2. Küçük Çocuklarda (3–5 yaş): Gözlükle Düzeltilen Hipermetropiye Bağlı Kayma
Agarwal’ın klinikte en sık karşılaştığı senaryolardan biri düzeltilmemiş hipermetropi (uzağı görememe değil, yakına odaklama zorluğu) nedeniyle gelişen içe kaymadır.
- Genellikle 3–5 yaş arası çocukların ilk göz muayenesinde fark edilir.
- Çocuk gözlük takmadığında, göz kasları net görüntü oluşturmak için aşırı efor harcar.
- Bu aşırı odaklama çabası, bir veya iki gözün içeri dönmesine neden olabilir.
Agarwal bunu şöyle açıklıyor:
“Beyin, net görme sağlamak için gözlerinizi içeri döndürüyor. Gözlük verildiğinde bu kasılma azalıyor, çocuk net görüyor ve göz artık içeri dönmüyor.”
Bu grup için sevindirici olan, kaymanın gözlükle tamamen düzeltilebilir olmasıdır.
3. Yetişkinlerde Ani Kayma: Olası Bir İnme (Felç) Belirtisi
Yetişkinlerde ani başlayan içe kayma çok ciddi bir nörolojik sorunun ilk işareti olabilir. En kritik ihtimallerden biri inmedir (stroke).
Dr. Agarwal bu konuda oldukça net konuşuyor:
“Eğer 50 yaşındaki bir adamın gözü aniden içe dönerse, alarm zilleri çalar. Direkt acile gitmelidir; çünkü büyük ihtimalle bir inme geçirmiştir.”
İnme sonrasında:
- Kaymanın şiddeti felcin büyüklüğüne göre değişir.
- Rehabilitasyonla göz pozisyonu çoğu zaman normalize olabilir.
- Ancak bazı durumlarda tamamen kalıcı görme kaybı bile yaşanabilir.
Agarwal’ın gözlemleri bunu destekliyor:
“Böyle bir durumda tam görme kaybı yaşayan hastalar gördüm. Bu tamamen inmenin ağırlığıyla ilgili.”
4. Her Yaşta Ortaya Çıkabilen Nedenler: Beyin Tabanlı Problemler
Göz hareketlerini kontrol eden sinirlere yakın bölgelerde:
- Tümör
- Lezyon
- İnflamasyon (iltihap)
gibi oluşumlar da gözün istemsizce içe dönmesine sebep olabilir.
Agarwal bu durumu şöyle özetliyor:
“Gözler vücudun penceresidir. Beyindeki pek çok sorun, göz hareketlerindeki değişikliklerle kendini gösterir.”
Hangi Göz Kayması Tehlikesiz, Hangisi Tehlikeli?
Dr. Meenal Agarwal’ın açıklamaları, popüler bir çocukluk inancını bilimsel olarak çürütüyor:
- Evet, gözleri isteyerek şaşı yapmak tamamen zararsızdır.
- Hayır, gözler bu şekilde “kilitlenmez” veya kalıcı bozukluğa girmez.
Ancak:
- Ani,
- Devamlı,
- İstemsiz
şekilde ortaya çıkan her göz içe kayması, yaştan bağımsız olarak tıbbi bir alarm sinyalidir. Bu durumda gecikmeden bir göz doktoruna veya acil servise başvurmak gerekir. Uzmanların ortak görüşü net:
Mizah olsun diye gözleri çapraz yapmak serbest; ancak kendiliğinden kayma varsa bunu ciddiye almak şart.
