Karaciğer kelebekleri (Trematodlar), yassı solucanlar şubesine ait bir sınıftır. Bu sınıf içerisinde, emici kurtlar dahil olmak üzere, iki takım parazitik yassı solucanlar vardır.
Yumuşakçaların ve omurgalıların iç parazitleridirler. Birçok Karaciğer kelebeği, karmaşık bir yaşam döngüsüne sahiptir ve en az iki taşıyıcıya sahip olur. Emici kurtların eşeyli üreme gerçekleştirdikleri yer, yani ana taşıyıcı, bir omurgalı hayvandır. Eşeysiz üreme gerçekleştirdikleri aracı taşıyıcı ise genelde bir salyangozdur.
Taksonomi ve Biyoçeşitlilik
18.000 ile 24.000 arası karaciğer kelebeği veya emici kurt türü mevcuttur. İki altsınıfa ayrılırlar. Neredeyse bütün karaciğer kelebekleri, omurgalıların ve yumuşakçaların iç parazitleridirler. En küçük olanları, yaklaşık 100 türü olan Aspidogastrea, yumuşakçaların holoparazitidir. Bunlarla birlikte, kıkırdaklı balıklar dahil olmak üzere, balıklara ve kaplumbağalara da bulaşabilirler.
Karaciğer kelebeklerinin çoğunluğunu oluşturan Diganea, hem yumuşakçaların hem de omurgalıların holoparazitidir ancak kıkırdaklı balıklarda nadiren bulunurlar.
Diğer iki parazitik sınıf Monojenler ve şeritler, Rhabditophoralara ait Neodermata şubesinde kardeş sınıflardır.
Emici kurtlar, omurgalı taşıyıcılarının hangi sistemine bulaştıklarına göre gruplara ayrılırlar.
Ayrıca, bulundukları çevreye göre de gruplara ayrılabilirler. Örneğin, göletlerde bulunan emici kurtlar gölette bulunan balıklara bulaşır.
Doku kurtları, safra kanalına, akciğerlere ve başka dokulara bulaşır. Bunlar arasında akciğer kurtları, Paragonimus westermani vardır. Clonorchis sinensis ve Fasciola Hepatica olarak da karaciğer kurtları vardır.
Kan kurtları yaşam döngülerinin belli kısımlarında kana bulaşırlar. Kan kurtlarının içine genus Schistosoma türleri de dahildir.
Akciğer Kurtları
İnsanlara bulaşan sekiz tür akciğer kurdu vardır: Paragonimus westermani, Paragonimus westermani, P. heterotremus, P. skryabini , P.miyazakii, P.africanus, P.uterobilateralis, P.kellicotti ,ve P.mexicanus. Paragonimus westermani, hayatta kalabilmek, üreyebilmek ve yaşam döngüsünü tamamlayabilmek için üç farklı taşıyıcıya ihtiyaç duyar.
Bir akciğer kurdunun yaşam döngüsü, ilk taşıyıcısının, ikinci taşıyıcısının ve son taşıyıcısının yaşam döngüsünden oluşuyor. İlk taşıyıcı bir salyangoz, ikinci taşıyıcı bir yengeç veya kerevit, son taşıyıcı ise bir hayvan veya insan oluyor.
Karaciğer Kurtları
Clonorchis, Opisthorchis, ve Fasciola’dan oluşuyor. Clonorchis ve Opisthorchis insanı hasta eden en önemli patojenler arasındadırlar. Çünkü 1. Sınıf kanserojen olarak sınıflandırılırlar. Genelde bir memelinin veya kuşun safra kanalında, karaciğerinde ve safra kesesinde bulunurlar. Bu üç çeşit karaciğer kurdunun insanlara bulaştığı da görülmüştür.
Kan Kurtları
5 tür Schistosoma vardır: Schistosoma japonicum, S. mekongi, S. mansoni, S. haematobium, and S. intercalatum. İnsanlara karaciğer kelebeklerinin larva formu bulaşır. Suyla temasta bulaşabilirler. Kan kurtları insanlarda süresiz bir şekilde yaşayabilirler.
Anatomi
Karaciğer kelebekleri yassı oval şeklinde veya solucan gibi hayvanlardır. Uzunlukları genelde birkaç santimetreyi geçmez ancak bir milimetre uzunluğunda karaciğer kelebeklerine de rastlanmıştır. Onları en özgün kılan özellikleri biri ağıza yakın diğeri altta olmak üzere iki vantuza sahip olmalarıdır.
Vücut yüzeyleri sert bir dış yüzey kaplamasından oluşur. Bu da onları büyük hayvanların bağırsaklarındaki sindirim enzimlerine karşı korur. Ayrıca solunum organları olmadığı için gaz alışverişi bu yüzeyde gerçekleşir.
Karaciğer kelebeklerinin ağzı, ön tarafındadır ve kaslı bir yutağa bağlanır. Yutak, kısa bir yemek borusuyla, vücudun neredeyse tamamını kaplayan bir veya iki körbağırsağa bağlanır. Bazı türlerde körbağırsak kendiliğinden dallanmıştır. Diğer yassı solucanlarda olduğu gibi anüsleri yoktur, dolayısıyla atıklar ağızdan dışarı atılır.
Nitrojenli atığın boşaltımı zardan yapılsa bile, karaciğer kelebeklerinde boşaltım sistemi mevcuttur. Bu da osmoregülasyon ile ilgilidir. Bu boşaltım sistemi, bir kanala açılan iki veya daha fazla protonehpridiadan oluşur. İki kanal genelde bir keseye bağlanır. Bu kese karaciğer kelebeğinin arkasında bulunan iki gözeneğe açılır.
Beyin kafa bölümündeki bir çift düğümden oluşur. İki veya üç çift sinir kordonu bütün vücut boyunca uzanır. Karın bölgesi boyunca uzanan sinir kordonları daha büyüktür. Sırt bölümündeki kordonlar Aspidogastrea trematodlarında bulunur ve özel duyu organları yoktur. Yine de bazı ektoparazitlerin bir veya iki çift gözü bulunur.
Üreme Sistemi
Birçok karaciğer kelebeği hermafrodittir, yani hem erkek hem de dişi cinsel organına sahiptirler.
Kan kurtları hermafrodit olmayan tek karaciğer kelebeği türüdür. Dolayısıyla, ya erkek ya da dişi olabilir. Kan kurtlarının özgün özelliği hem eşeyli hem de eşeysiz üreme gerçekleştirebilmeleridir.
Kan kurtlarının eşeysiz üreyebilmesi için bir tatlı su salyangozuna bulaşmaları gerekmektedir. Bu taşıyıcı sayesinde üreme için gerekli besinleri almaktadırlar. Eşeysiz üreme salyangozun mide bezinde gerçekleşir. Kan kurtlarının eşeyli üreyebilmesi ve gerekli besinleri alabilmesi için memeli bir taşıyıcıya ihtiyaçları vardır.
Karaciğer kelebeklerinin üreme sistemi, karın tarafındaki vantuzuna göre arkasında ve sırtında olmak üzere iki testisten oluşur. Vücudun orta tarafında birleşen iki sperm kanalı vardır.
Erkeklerin üreme sisteminin son kısmı türden türe önemli boyutta değişkenlik gösterse de sperm depolanan keselere ve mukoz bezine sahip olabilirler. Çiftleşme organı döndürülebilir ise sirüs, döndürülemez ise penis olarak adlandırılır.
Genelde bir tek yumurtaya sahiptirler. Yumurtalar buradan yumurta kanalına geçer. Kanalın uzak kalan tarafına ootip denir ve genişler. Bir çift kanal yoluyla vücudun her iki tarafında bulunan ve yolk kesesi üreten hipofiz bezlerine bağlanırlar. Yumurta yolk keseleriyle sarıldıktan sonra kabuğu Mehlis bezinin salgılanmasıyla oluşur. Bu da yumurtaya giden bir kanala sahiptir.
Organ Morfolojisi
Karaciğer kelebekleri, parazit olarak yaşadıklarından tutunma organı olarak vantuzlar gelişmiştir.
Vücut Kas Sistemi
Dairesel, uzunlamasına ve çapraz olmak üzere üç kas katmanından oluşur. En dıştaki katman dairesel kas liflerinden oluşur. Onun hemen arkasında uzunlamasına kas lifleri bulunur. İç katman ise çapraz kas liflerinden oluşmaktadır. Bunların hepsi birlikte vücut kas sistemini oluşturur.
Vantuz ve Protrüzyo Asetabuli
Bazı karaciğer kelebeği türlerinde, örneğin T. Bragai’de protrüzyo asetabuli bulunur. Bu fincan şeklinde organ, bazı karaciğer kelebeklerinde ve parazitik solucanlarda vantuza bağlıdır. Bu parazitik solucanların dişleriyle taşıyıcılarının deri tabakasına yapışmasına yardımcı olur.
Karaciğer kelebeklerinde vantuz, dairesel, ekvatoral ve meridyenler gibi kas liflerinden oluşan bir kanal yoluyla yutağa bağlıdır. Ağız, yutak ve yemek borusu Karaciğer kelebeklerinin ön bağırsağını oluşturur.
Erkek Üreme Sistemi
Erkek üreme sistemi genelde iki testisten oluşur. Bazı türlerde daha fazla olabilir. Bununla birlikte, testisin boyutu ve konumu türe bağlı değişebilir. Erkek üreme sisteminin değişkenliği türü ayırt etmede yardımcı olur. Sperm üretimi testislerde gerçekleşir.
Karaciğer kelebekleri, bir veya iki kuyruklu sperm üretirler. Bu sadece çok az omurgalı ve omurgasız canlı için geçerlidir. Sperm seminal keselerde depolanır ve bu organ vas deferens kanalı yoluyla testislere bağlanır.
Dişi Üreme Sistemi
Karaciğer kelebeklerinde dişi üreme sistemi tek yumurtalıktan oluşur. Yumurtalığın konumu türden türe değişmekte ve bu durum da türü ayırt etmede yardımcı olur. Oositler yumurtalıktan dışarı salınır. Seminal keselerdeki spermler oositlerle karşılaşır.
Mehlis bezinde oosit ve sperm birleşerek gelişmeye başlar. Embriyo oluşurken, vitelline kanalları embriyonun etrafındaki yumurta kabuğunu oluşturacak maddeler salmaya başlar. Laurer kanalı vücudun dışına açılır. Yumurta vücuttan atılır. Ayrıca bu kanal fazla spermin atılması için de kullanılır.
Yaşam Döngüleri
Karaciğer kelebeklerinin karmaşık bir yaşam döngüsü vardır. Ait oldukları taksona bağlı olarak yaşam döngüleri bir taşıyıcıdan üç taşıcıya kadar uzanabilir. Bir taşıyıcı olduğunda bu genelde gölet salyangozlarına ait bir türdür.
Neredeyse bütün karaciğer kelebekleri, ilk taşıyıcı olarak yumuşakçalara bulaşır ve bazıları da başka taşıyıcıların da olduğu karmaşık bir yaşam döngüsüne sahiptir. Çoğu karaciğer kelebeği tek evciklidir ve hem eşeyli hem de eşeysiz üreyebilirler. Aspidogastrea, bu duruma istisnadır çünkü eşeysiz üreyemezler. Bir diğer istisna olan kan kurtları ise iki evciklidirler.
Eşeyli üremenin gerçekleştiği taşıyıcıda yumurtalar taşıyıcının dışkısına bırakılır. Suda bırakılan yumurtalardan ise larvalar çıkıp eşeysiz üremenin gerçekleştiği belirli taşıcıya bulaşabilirler.
Karaciğer kelebeklerinin yaşam öyküsünün layıkıyla anlatılabileceği tür kuş kurdudur. Parazitlerin ürediği taşıyıcılar orman kuşlarıdır. Parazitlerin çoğaldığı taşıyıcı ise genelde bir salyangoz türüdür. Kuşun bağırsaklarındaki yetişkin parazitin ürettiği yumurtalar kuşun dışkısına düşer.
Bazı yumurtalar salyangoz tarafından yutulur ve larva formuna bürünür. Bu larvalar büyüyüp kese haline gelirler. Bu aşamada sporokist olurlar. Salyangozun sindirim bezinde bir vücut oluşur. Sonra salyangozun kafasında, ayağında ve gözlerinde kuluçka kesesi oluşur. Sporokistin ortasında parazit kendini çoğaltır ve küçük embriyolar üretir. Bu embriyolar kuluçka kesesine ilerler ve serkaryaya dönüşür.
Yaşam Döngüsü Adaptasyonları
Karaciğer kelebekleri yaşam döngüleri boyunca farklı formlara bürünürler. Bir karaciğer kelebeğinin yaşam döngüsü bu listedekinden farklı olabilir. 5 kurtçuk, kistik ve yetişkin dönemleri vardır.
- Karaciğer kelebekleri, belirli taşıyıcıdan zorlu çevre koşullarına dayanmaları için, yumurta olarak atılırlar.
- Yumurtadan çıkıp mirasidyum formuna bürünürler. Bu ilk taşıyıcıya aktif veya pasif şekilde bulaşır. İlk taşıyıcı genelde bir yumuşakçadır. Aktif bulaşma alana yayılmak için gerçekleşen bir adaptasyondur. Yüzen mirasidyum taşıyıcı belirler ve vücuduna girer. Pasif bulaşma ise zamana yayılmak için gerçekleşen bir adaptasyondur. Yumurta iken ilk taşıyıcıya bulaşır.
- Sporokist ilk taşıyıcı olan salyangozun içinde oluşur. Vücut örtüsü boyunca difüzyon aracılığıyla beslenir.
- Redia da ilk taşıyıcı olan salyangozun içinde oluşur ve gelişmiş bir yutak aracılığıyla beslenir. Redia veya sporokist salyangozun embriyonu boyunca serkaryaya dönüşür.
- Serkarya alanda yayılmak için adapte olmuştur ve morfolojide çok değişkenlik gösterir. İkinci taşıyıcıyı belirlemek ve vücuduna girmek için adapte olmuştur. Erken safhalarda olmayan davranışsal ve fizyolojik adaptasyonlar da gerçekleştirirler.
- Metaserkarya ise ikinci taşıyıcıda bulunan kistik bir formdur.
- Yetişkin formda ise asıl taşıyıcıya bulaşır.
İlk aşama üçgen şeklindeki mirasidyumdur. Mikroplarda bulunan üç tabakanın en dışında bulunan ektoderm ile kaplanır. Epidermis ve parazitin epidemik dokuları mirasidyumdan evrilir. Ayrıca önlerindeki fırıl salyangoza girmelerine yardımcı olur.
Mirasidyum kese gibi bir yapıya sahip sporoksite dönüşür. Burada larva oluşur. Hücreler çoğalır. Redia ve serkarya larvadan oluşur. Bu larva sonra metasarkarya olarak su bitkilerine konar. İnsanlara ve deniz canlılarına bu bitkiyi yedikten sonra bulaşırlar.
İnsanlara bulaştıktan sonra yetişkin kurtlara büyüyüp yumurta bırakmaları 3-4 ayı bulur.
Karaciğer Kurtlarının Yaşam Döngüsü
Karaciğer kelebekleri, karaciğer kurdu hastalığına sebep olur. Hermafrodit ve iç parazitlerdir. Hastalık büyümemiş kurtların karaciğer geçidine gitmesiyle veya yetişkin kurtların safra kanalına hareket etmesiyle ortaya çıkar.
Karaciğer kelebekleri bütün otçul hayvanlara bulaşır ve insanlar çiğ et veya pişmemiş et yediklerinde onlara da bulaşır. Her kurt gibi karaciğer kelebeklerinin de aracı taşıyıcıya ihtiyacı vardır. Dolayısıyla karaciğer kelebeklerinin hayvanlardan insanlara bulaşması üç aşamada gerçekleşir.
İlk aşama dışkı yoluyla ilk taşıyıcı olan salyangoza bulaşmasıdır. Gebeliklerini tamamladıktan sonra serkarya olarak kuluçkaya yatarlar. Salyangoz taşıyıcılarını terk edip ikinci taşıyıcı olacak balıklara bulaşırlar. Son olarak, insanlar metaserkaryayı çiğ veya pişmemiş balık yediklerinde vücutlarına almış olurlar. Metaserkarya yaşam döngüsünü insanlarda tamamlayıp yetişkin bir karaciğer kurduna dönüşür.
Bulaşmalar
İnsanlara bulaşmalarının en fazla olduğu yerler Asya, Afrika ve Güney Amerika’dır. Karaciğer kelebekleri işlenmemiş insan dışkısının gübre olarak kullanıldığı her yerde olabilirler.
Karaciğer kelebekleri, insanlara çiğ veya pişmemiş balık, bitki ve kirli su aracılığıyla bulaşır.
Metaserkarya balıklara ve bitkilere konar. Başka türler de insanlara kirli suda yüzdüklerinde bulaşırlar. Karaciğer kelebekleri, insanlara doğrudan bulaşmaz. Aracı taşıyıcıya ihtiyaç duyarlar.
Şistozomiyaz, karaciğer kelebeği türlerinin sebep olduğu parazitik hastalıklardan biridir. Bu hastalığa Schistosoma cinsi bir parazitik solucan sebep olur.
Clonorchis, Opisthorchis, Fasciola and Paragonimus türleri, gıdalarda bulunan karaciğer kelebekleri da hastalığa sebep olur. Choledocystus cinsi de başka hastalıklara sebep olur.
Tıbbi olarak, Karaciğer kelebekleri bulaştıkları organlara göre sınıflandırılırlar. Örneğin, damarlar, bağırsaklar, akciğerler ve karaciğer bunlardan bazılarıdır. Birçok durumda, bulaşmadan aylar sonra dışkıda karaciğer kelebeği yumurtalarına rastlanılabilir.
Bulaşma türüne bağlı olarak, Ppraziquantel and Ttriclabendazole gibi ilaçlar insanlarda Karaciğer kelebekleri öldürmek için kullanılır.
Hayvanlara Bulaşmalar
Karaciğer kelebekleri sadece insanlara bulaşmaz. Köpeklere, kedilere, sürüngenlere ve daha birçok omurgalıya da bulaşırlar. Karaciğer kelebekleri bir numaralı kurbanları geviş getirenlerdir. İnsanlara benzer olarak, danalara ve koyunlara da kirlenmiş gıda yoluyla bulaşırlar.
Bir karaciğer kelebeği, bir geviş getirene bulaştığında bu durum daha az süt ve et üretimine sebep olur. Bu da çiftlik hayvanları endüstrisini etkiler.
Çeviren: Eren Güneysu