Yellowstone yanardağı veya Süper Volkanı olarak anılan Yellowstone Kalderası, ABD’nin Idaho, Montana ve Wyoming eyaletlerinde yer alıyor.
Dünya tarihinin çoğu (4,6 milyar yıl önce dünyanın oluşumundan yaklaşık 541 milyon yıl öncesine kadar) Kambriyen öncesi (prekambriyen) çağ olarak bilinir. Bu çağdan kalan kayalar kuzey Yellowstone’da ve yakınlardaki Teton, Beartooth, Wind River ve Gros Ventre sıradağlarının kalbinde bulunuyor.
İlgili makale: Amerika’daki Yellowstone Volkanı Bugün Patlarsa Dünyaya Ne Olur?
Prekambriyen, sonraki paleozoik ve mezozoik çağlarda (541 ila 66 milyon yıl öncesi) batı Amerika Birleşik Devletleri zaman zaman okyanuslar, kum tepeleri, gelgit düzlükler ve geniş ovalarla kaplıydı. Mesozoyik’in sonundan erken Senozoyik’e kadar, dağın oluşum süreçleri Rocky Dağları’nı oluşturdu.
Senozoyik çağda (yaklaşık olarak Dünya tarihinin son 66 milyon yılı), yaygın dağ inşası, volkanizma, faylanma ve buzullaşma Yellowstone bölgesini şekillendirdi.
Parkın kuzey ve doğu taraflarındaki Absaroka Sıradağları, yaklaşık 50 milyon yıl önce çok sayıda volkanik patlama sonucu oluşmuştur. Bu volkanizma dönemi, mevcut Yellowstone yanardağı ile ilgili değildir.
Yaklaşık 30 milyon yıl önce, bugünün Batı’sının geniş alanları doğu-batı ekseninde birbirinden ayrılmaya başladı. Devam eden bu esneme süreci yaklaşık 17 milyon yıl önce arttı ve Yellowstone bölgesi de dahil olmak üzere Batı’nın çoğunu şekillendiren modern havza ve menzil topografyasını (uzun kuzey-güney vadileri ile kuzey-güney dağ sıraları) yarattı.
Yaklaşık 16.5 milyon yıl önce, günümüz Nevada, Oregon ve Idaho sınırları yakınında yoğun bir volkanizma dönemi başladı. Sonraki volkanik patlamalar güney Idaho’da Yellowstone’a dayandırılabilir.
100’den fazla kalderadan oluşan bu 500 millik iz, Kuzey Amerika levhası sığ bir magma kütlesi üzerinde güneybatı yönünde hareket ederken oluşturuldu. Yaklaşık 2,1 milyon yıl önce, Kuzey Amerika levhasının hareketi Yellowstone bölgesini sığ magma kütlesine yaklaştırdı. Bu volkanizma bugün Yellowstone’da itici bir güç olmaya devam ediyor.
Magma, Sıcak Noktalar ve Yellowstone Süper Volkanı
Magma (yer kabuğunun altından gelen erimiş kaya), daha büyük Yellowstone bölgesinde yüzeye yakındır. Bu sığ magma gövdesi, mantodaki ısı taşınımından kaynaklanır. Magma manto boyunca yükselir, kabuktaki kayaları eritir ve kısmen erimiş, kısmen katı kayalardan oluşan magma rezervuarları oluşturur. Manto yükselmesi, ısıyı mantonun derinliklerinden kabuğa taşır ve “sıcak nokta” volkanizması dediğimiz şeyi yaratır.
Sıcak noktalar, tektonik plakalar üzerlerinde sürüklendikçe volkanik aktivite izi bırakır. Kuzey Amerika Plakası son 16.5 milyon yılda batıya doğru sürüklenirken, şu anda daha büyük Yellowstone bölgesinin altında bulunan sıcak nokta, Idaho’nun Snake River Ovası boyunca bir volkanik tortu alanı bıraktı.
Manto yükselmesinden gelen ısı, kabuktaki kayaları eritti ve Yellowstone’un yüzeyinin yakınında kısmen erimiş, kısmen katı kayalardan oluşan iki magma odası yarattı. En sığ magma odasından gelen ısı, kabuğun üstündeki bir alanın genişlemesine ve yükselmesine neden oldu.
Üstteki kabuk üzerindeki stres, yeni oluşan faylar boyunca artan deprem aktivitesi ile sonuçlanmıştır. Sonunda, bu faylar magma odasına ulaştı ve magma çatlaklardan sızdı. Kaçan magma, oda içindeki basıncı serbest bıraktı, bu da volkanik gazların büyük bir volkanik patlamada patlayarak patlamasına ve genişlemesine izin verdi.
İlgili makale: Yellowstone Parkı Yakınında Neredeyse Bir Düzine Deprem Kaydedildi
Patlama, atmosfere bol miktarda volkanik kül ve gaz yaydı ve mevcut arazi üzerinde hızlı, süper sıcak enkaz akışları (piroklastik akışlar) üretti. Yeraltı magma odası boşalırken, üstündeki zemin çöktü ve Yellowstone’un üç kalderasından ilkini yarattı.
İnsanoğlunun bildiği en büyük volkanik patlamalar arasında yer alan 2.1 milyon yıl önceki bu patlama, Missouri kadar uzakta 5.790 mil kareyi külle kapladı. Fırlatılan toplam volkanik malzemenin, Washington’daki St. Helens Dağı’nın 1980’deki patlaması sırasında çıkan malzeme hacminin 6.000 katı olduğu tahmin ediliyor.
İkinci bir önemli, ancak daha küçük, volkanik patlama, yaklaşık 1,3 milyon yıl önce, ilk kalderanın batı kenarında meydana geldi. 631.000 yıl önceki üçüncü ve en son büyük volkanik patlama, şimdiki 30 x 45 mil genişliğindeki Yellowstone Kalderasını yarattı.
O zamandan beri 80 küçük patlama meydana geldi. Yaklaşık 174.000 yıl önce, bunlardan biri şimdi Yellowstone Gölü’nün Batı Başparmağı olan şeyi yarattı.
Bu patlayıcı püskürmeler sırasında ve sonrasında, yoğun riyolitik lavların devasa lav akıntıları ve daha az hacimli bazalt lav akıntıları kaldera (Kaldera, volkanik patlama sonucu toprağın çökmesiyle oluşmuş volkanik yer şekli.) tabanını ve çevresindeki araziyi kısmen doldurdu. Bu lav akıntılarının en küçüğü, Yellowstone Milli Parkı’nın güneybatı köşesindeki 70.000 yıllık Pitchstone riyolit akıntısıdır.
Kaldera oluşturan üç patlamanın sonuncusundan bu yana, sığ magma gövdesinden gelen basınç, Yellowstone Kalderası içinde yeniden dirilen iki kubbe oluşturdu. Magma, Sour Creek Dome’un 3-8 mil altında ve Mallard Lake Dome’un 8-12 mil altında olabilir ve altlarındaki magma veya hidrotermal sıvıların hacmi değiştikçe her iki kubbe şişer ve azalır.
Kaldera tabanının tamamı da yükselir veya alçalır, ancak iki kubbe kadar değil. Geçen yüzyılda, net enflasyon kaldera tabanını güneye doğru eğdi. Sonuç olarak, Yellowstone Gölü’nün güney kıyıları azaldı ve ağaçlar artık suda duruyor ve gölün kuzey ucu Fishing Bridge’de kumlu bir plaja dönüştü.
Son zamanlardaki aktiviteler
Pelikan Vadisi’ndeki Old Faithful ve White Lake arasındaki kalderanın merkezi ekseni boyunca, tarihi dönemde kayda değer zemin deformasyonu belgelenmiştir. Şüpheli zemin deformasyonu araştırmaları, 1975’te zemindeki ölçütlerin dikey hareket araştırmaları kullanılarak başladı. 1985 yılına gelindiğinde, araştırmalar, tüm kalderanın bir metreyi (3 ft) aşan benzeri görülmemiş bir yükselişini belgeledi.
Daha sonraki GPS ölçümleri, kalderanın 2005 yılına kadar bir çökme (batma) dönemine girdiğini ve kalderanın aşırı yükselme dönemine geri döndüğünü ortaya çıkardı. En büyük dikey hareket, kalderanın doğu kenarındaki White Lake GPS istasyonunda kaydedildi ve 2004’ten 2010’a kadar toplam yükselme yaklaşık 27 santimetre (10,6 inç) idi.
İlgili makale: Yellowstone ’un tuhaf hareketinin sebebi sonunda açıklandı.
Yükseliş hızı 2008’de yavaşladı ve kaldera 2010’un ilk yarısında tekrar azalmaya başladı. Bir kaldera patlamadan binlerce yıl boyunca yükselme ve alçalma dönemleri geçirebilir. Özellikle, yükselme ve çökmedeki değişiklikler, deprem aktivitesinin artmasıyla ilişkilendirilmiştir.
Bu sıvıların kalderadan yanal olarak boşaltılması ve beraberindeki depremler, çökme ve yükselme basıncı azaltır ve magma yeniden şarjını dengeleyen ve Yellowstone’u volkanik patlamalardan koruyan doğal bir basınç tahliye valfi görevi görebilir.
Gelecekteki Volkanik Aktivite
Yellowstone’un yanardağı tekrar patlayacak mı?
Önümüzdeki binlerce ila milyonlarca yıl boyunca?
Muhtemelen, evet.
Önümüzdeki birkaç yüz yıl içinde mi?
Muhtemel değil.
En olası aktivite, son büyük patlamadan sonra meydana gelenler gibi lav akıntıları olacaktır. Bir lav akışı, aylar ve yıllar boyunca yavaşça sızar ve park yöneticilerinin durumu değerlendirmesi ve insanları koruması için bolca zaman tanırdı. Hiçbir bilimsel kanıt, böyle bir lav akışının yakında gerçekleşeceğini göstermiyor.
Yellowstone bölgesindeki volkanik ve sismik aktiviteyi izlemek için Yellowstone Volkan Gözlemevi (YVO) 2001 yılında kuruldu. YVO, ABD Jeolojik Araştırma, Ulusal Park Servisi, Utah Üniversitesi, Wyoming Üniversitesi, Üniversite NAVSTAR Konsorsiyumu (UNAVCO) bilim insanlarının ortaklığıdır.) ve Wyoming, Montana ve Idaho Eyaleti Jeolojik Araştırmaları.
YVO bilim insanları, 26 sismik istasyon, 16 GPS alıcısı ve 11 akış ölçme istasyonundan oluşan gerçek zamanlı ve gerçek zamanlıya yakın izleme ağıyla Yellowstone yanardağını izliyor. Bilim insanları ayrıca seçilen hidrotermal özelliklerde sıcaklık, kimya ve gaz konsantrasyonları ve büyük nehirlerdeki klorür konsantrasyonları hakkında bilgi toplar.
Aylık aktivite özeti, sismisite ve su akışının ve zemin deformasyonunun neredeyse gerçek zamanlı anlık izlenmesi, Yellowstone Volkanik Gözlemevi web sitesinde bulunabilir.
https://www.nps.gov/yell/learn/nature/volcano.htm
Gülcan Gören