Taş Devri, 2.6 milyon yıl öncesinden 5.000 yıl öncesine kadar uzanan insanlık tarihinin en uzun dönemidir. Aynı zamanda, daha sonraki zaman dönemlerine göre en az bilinen insanlık tarihidir.
Bu dönemde yaşayan insanların günlük yaşamlarında son 5000 yıla göre nispeten az değişiklik olmuş gibi gözüküyor. Ancak gerçekleşen değişiklikler, insanlığı bugün olduğu gibi yapan önemli değişikliklerdir.
Taş Devri – Terimin Kökeni ve Tanımı
Taş Devri ilk olarak 19. yüzyılda Hıristiyan Jurgensen Thomsen tarafından insanlık tarihinin en eski dönemi olarak tanımlandı. C.J. Thomsen, Taş Devri ‘nin çoğu teknolojinin ve araçların taştan yapıldığı bir zaman olduğunu düşündü. Taş Devri, insan hikâyesini Taş Devri, Tunç Çağı ve Demir Çağı’na ayıran üç çağ sisteminin bir parçasıydı.
Tunç Çağı, Taş Devrini doğrudan takip eden dönemdir. Tunç Çağı ‘nın başlangıcı ve Taş Çağı’nın sonu bölgeden bölgeye değişmektedir. Ancak Tunç Çağı’nın başlangıcı için en erken tarih, antik güneybatı Asya’da bronz kullanımının yaygınlaştığı M.Ö. 3000 civarındadır.
Demir Çağı bir zamanlar M.Ö. 1000 veya 2000 yıllarında başlar ve en sık kullanılan metal olarak demirin bronzla değiştirildiği zamanı gösterir. Demir Çağı’nın başlama tarihi de değişmekle birlikte, güneybatı Asya’daki Demir Çağı M.Ö. 1500 yıllarında başlamıştır.
Taş Devri’nin kendisi Paleolitik ve Neolitik bölgelere ayrılabilir. Mezolitik terimi, tarımın Paleolitik’in sona ermesinden hemen sonra M.Ö. 10.000’de sona ermiş olmadığı Avrupa gibi alanlarda da kullanılmaktadır.
İlgili: Eski İnsan Aletlerinde Kültürel Evrimleşme
Paleolitik dönem, ilk taş aletlerin arkeolojik kayıtlarda göründüğü 2.6 milyon yıl öncesinden, yaklaşık 12.000 yıl önce veya insanların bitkileri ve hayvanları evcilleştirmeye başladıkları M.Ö. 10.000 yıllarına kadar sürdü. Neolitik dönem ise bitki ve hayvan evcilleşmesinin yükselişinden sonra Taş Devri kısmını kapsayarak M.Ö. 10.000 – M.Ö. 3000 yıllarında devam eder.
Paleolitik Döneme Genel Bakış
Paleolitik insan tarihinin çoğunu, yaklaşık 2,5 milyon yılını temsil eder ve birden fazla insan türünü içerir. Paleolitik’in teknolojisi çok yavaş gelişti ve teknolojik inovasyon yaklaşık 50.000-100.000 yıl öncesine kadar çok az değişti.
Paleolitik dönem; alt paleolitik MÖ 2,5 milyon yıllarından MÖ 200,000’e kadar, Orta Paleolitik MÖ 200,000 yıllarından MÖ 40,000’e kadar, üst paleolitik dönem ise MÖ 40,000 yıllarından MÖ 10,000 yıllarına kadar devam eden süreç olarak ayrılmıştır.
Alt Paleolitik Çağ
Alt Paleolitik, en erken insan türünün, yani Homo cinsinin bir üyesi olarak tanımlanabilen ilk türlerin ortaya çıkmasıyla başlar. Homo cinsinin özellikleri arasında dik, iki ayak üstünde bir duruş ve büyük bir beyin bulunur. Cinsimizin ilk üyesi Homo habilis’tir.
İlgili: Dünya Üzerinde Varolan İnsan Türüne Yakın 7 Homo Türleri
Homo habilis, bacaklarına kıyasla uzun kolları olan maymun benzeri vücut oranlarına sahipti ama beyinleri onlardan önce gelen Australopithecinelerden ve diğer çift ayaklı maymunlardan daha büyüktü. Arkeologlar taş aletlerin H. habilis’in ortaya çıkmasından önce yapıldığını bilmelerine rağmen yine de ilk taş aletlerden bazılarını yaptıklarını düşünüyorlar.
En eski taş aletler, bir çakıl taşı ya da çekiç taşı alınarak ve kesme aracı olarak kullanılabilecek keskin parçalar elde etmek için daha büyük bir kayaya vurarak elde edilmiştir. Bu ilk araçlar ilkeldir ancak insanlar tarafından kullanılan en erken tanınan araçları temsil eder. Bu keskin parçalar büyük olasılıkla etin kemikten kesilmesine yardımcı olmak için kullanılmıştır.
Aşağı Paleolitik Çağ’ın en eski kısmına tarihlenen bu taş aletlere Oldowan araç seti denir. H. habilis muhtemelen Afrika’dan hiç ayrılmadı ve maymun benzeri vücut oranları hayatlarının en azından bir kısmını ağaçlarda geçirdiklerini gösteriyor.
Taş Devri Oldowan, Batı Sahra taş aleti. (LocutusBorg / Kamu malı)İlgili: Oldowan Alet Kültürü
Yeni bir insan türü Homo ergaster
Yaklaşık 2 milyon yıl önce, Homo ergaster olarak adlandırılan yeni bir insan türü ortaya çıktı. H. ergaster anatomik olarak modern bir vücut tasarımına sahip, bacakları kollardan belirgin şekilde daha uzun tutan ilk insan türüdür. İskelet kalıntılarının da 1.8 metre kadar olması çok uzun olduklarını göstermektedir.
Homo ergaster fosil kayıtlarında göründüğü sırada, arkeolojik kayıtlarda daha gelişmiş taş aletler ortaya çıkmaktadır. Bu aletler, daha özel bir şekil oluşturmak için onlardan daha küçük parçalar çıkararak modifiye edilmiş aletleridir. Bu yeni nesil taş aletlerin bir örneği “el baltası” dır.
Bu araçlar arkeologların Aşölyen[1] takım yapma geleneği dedikleri şeyi temsil ediyor. Bu yeni araçların amacı belirsiz ancak arkeologlar muhtemelen eti parçalara ayırmak için olduğuna inanıyorlar. Bu araçların yapımı daha fazla hassasiyet ve planlama gerektirir ve araç üreticilerinin bilişsel yeteneklerindeki artışı yansıtır.
Homo ergaster Afrika’dan Avrupa ve Doğu Asya’ya yerleşen ilk insan türü
Homo ergaster Afrika’dan genişleyen ve sonunda Avrupa ve Doğu Asya’ya yerleşen ilk insan türüdür. Türlerin Asya örneklerine Homo erectus örnek gösterilirken H. ergaster ise Afrika türlerinin örnekleri için ayrılmıştır. Bazı antropologlar H. erectus ve H. ergaster’ı ayrı türler olarak görürken, diğerleri onları aynı türün Asya ve Afrika çeşitleri olarak görür.
Homo erectus ayrıca bilinçli olarak ateş kullanan ilk insan türü olabilir. Dahası maddi kültürüne, çevrelerine uyum sağlamada birincil yollardan yararlanan ilk insanlar olmaları muhtemeldir.
Öte yandan insanlar genellikle avlanırken, yiyecek toplarken veya hemen hemen her türlü aktiviteyi gerçekleştirirken araçlar kullanırlar. Bir insanın herhangi bir alet kullanmadan uzun süre hayatta kalabilmesi tartışılmaz. Kültürü insanlarda adaptasyon için birincil yaklaşım olarak kullanmak H. erectus / H. ergaster ile başlamıştır.
Orta Paleolitik Çağ
Yaklaşık 400.000 yıl önce ilk insanlar, önceden belirlenmiş büyüklükte ve şekilde parçaları bölerek aletlerin yapılabileceği bir teknik olan “hazır kalıp tekniği” geliştirmeye başladılar. Sürecin sonucu üzerinde yapılan bu kontrol, yapılabilecek araçların çeşitlendirilmesine ve standardizasyonuna olanak sağlamıştır.
Bu gelişme muhtemelen bir başka ilerlemeyi temsil eder, çünkü böylesi ayrıntılı bir taş aleti yapım tekniği önceki alet yapma geleneklerinden daha fazla beceri ve bilinç gerektirir. Saplı aletler de ilk kez bu dönemde ortaya çıkmaktadır. Ayrıca Orta Paleolitik Dönemde taş zıpkınlı ilk mızrakların yapılmış olması muhtemeldir.
Alet kullanımındaki bu ilerlemeyle çakışan, yeni bir insan türünün veya en azından bazen Homo heidelbergensis olarak adlandırılan potansiyel bir insan türünün yükselişidir. H. heidelbergensis ilk olarak 800.000 yıl önce Afrika’da gelişmeye başladı ve sonunda Afrika’dan Avrasya’ya yayıldı.
Antropologlar arasında H. heidelbergensis’in gerçek bir ayrı tür olarak sayılıp sayılmadığı tartışılmaktadır. Bazıları basitçe arkaik Homo sapiens olarak adlandırılması gerektiğine inanırken, bazıları aslında biri Afrika’da diğeri de Avrasya’da olmak üzere iki tür olduğuna inanıyor.
Kesin taksonomik yapılandırmaya bakılmaksızın Orta Paleolitik’in insanları daha gelişmiş araçlara olanak tanıyan eski insanlardan daha gelişmiş bir bilişe sahip görünüyor.
Artıkçılardan Büyük Av Avlayan Avcılar Rolüne Geçiş
İlk ölülerini gömen ve ilk gerçek dilini bilenlerin olduğuna dair kanıtlar var. Dilin yükselişi, nesilden nesile öğretilebilecek ve aktarılabilecek karmaşık araç geleneklerini geliştirmeyi kesinlikle kolaylaştıracaktı.
Muhtemelen Orta Paleolitik Dönem’de, insanlar artıkçılardan büyük av avlayan avcılar rolüne geçiş yapmıştır. H. erectus gibi daha önceki insan türlerinin kullandığı aletler, en eski insanların etleri etçillerin bıraktığı leşlerden temizlediğini gösteriyor.
Orta Paleolitikte kullanılan mızrak gibi silahlar ve avlanma bölgelerinde bulunan ortalama hayvan örneklerinin büyüklüğü, gerçek manada avlanmaya işaret ediyor. Bu da muhtemelen büyük av avcılığının Orta Paleolitik dönemde başladığını gösteriyor.
Zaman geçtikçe ve insan popülasyonları daha da ayrıldıkça Orta Paleolitik’in ilk insanları Avrupa’daki Neandertaller, Afrika’daki H. sapiens ve Asya’daki Denisovalar olmak üzere üç ayrı türe ayrılmış gibi görünmektedir. Bu belirgin türler muhtemelen 200.000 ila 300.000 yıl önce evrimleşmiştir.
İlgili: Neandertaller Hakkında Bilmediğimiz 10 Gerçek
Neandertaller ve H. sapiens, daha önceki insanlara göre daha gelişmiş araçlara sahipti ve her ikisinin de dili olduğu anlaşılıyor. H. Sapiens’in Neandertallerden biraz daha gelişmiş bilişsel yeteneklere sahip olduğuna dair kanıtlar olsa da Orta Paleolitik’in çoğu için diğer çağdaş insan türleriyle aynı bilişsel yetenekleri gösterdiği görülüyor.
Üst Paleolitik Çağ
Üst Paleolitik, daha çeşitli malzemelerden yapılmış daha gelişmiş aletler ile karakterize edilir. Bu aletler arasında daha uzun ve daha ince aletlerden işlenmiş taş bıçaklar vardır.
Üst Paleolitik, sanat ve din gibi genellikle H. sapiens’e özgü olduğu düşünülen kültür boyutlarının çoğunun ortaya çıkması ile işaretlenir. Neandertallerin de sanat ürettiğine dair ortaya çıkan kanıtlar olmasına rağmen çoğu sanat eseri ve figürler hala H. sapiens ile ilişkilidir.
İlgili: Üst Paleolitik Alet Kültürü; Magdalenian
40.000 yıl önce, anatomik olarak modern insanlar Avrasya’ya girmiş ve Neandertalleri, Denisova’ları ve hala Güneydoğu Asya’da yaşayan H. erectus’un kalan popülasyonlarını yerinden etmiştir. Bununla birlikte, bu yer değiştirme aşamalı bir süreç gibi görünmektedir. H. sapiens’in birlikte var olduğunu ve hatta uzun süre diğer insan türleri ile iç içe geçtiğine dair kanıtlar vardır.
İlgili: Modern İnsanın anayurdu keşfedildi
Ayrıca Üst Paleolitik dönem boyunca insanlar Avustralya’ya ve Amerika’ya tarih öncesi ilk kez gelmişlerdi. H. sapiens, bu bölgeleri kolonize eden ilk ve tek bilinen insan türüdür.
Üst Paleolitik dönem insan prehistoryasında ilk kez taş bıçakların, zıpkınların ve sanat eserlerinin yaygın görünümü ve kullanımıyla tanınır. Geleneksel olarak bu teknoloji ve sanat örneklerinin tümü H. sapiens’in yükselişine ve yayılmasına atfedilmiştir ancak son arkeoloji kanıtları aynı bilişsel devrimin Neandertallerde de yaşanabileceğini göstermektedir.
Şu anda Denisova’ların benzer bir bilişsel devrime sahip olup olmadığını bilmenin bir yolu yoktur çünkü arkeolojik bir kayıtları yoktur. Bununla birlikte iki insanın iç içe geçebildiği modern insan profilineoldukça yakındılar dolayısıyla bu da Denisova’ların bilişsel açısından benzer şekilde ilerlemesini sağlamıştır.
Neolitik – Yeni Taş Devri
Neolitik terimi “Yeni Taş Devri” anlamına gelir. Neolitik’in yaklaşık 12.000 yıl önce başladığı düşünülmektedir. Bu zaman zarfında, en eski tarım toplulukları başlangıçta antik Yakın Doğu’da ve daha sonra bağımsız olarak ortaya çıkmaya başladı.
İlgili: Neolitik Çağ Alet Kültürü
M.Ö. 9000’de Güneybatı Asya’da ve başka yerlerde tarımsal yerleşimler ortaya çıkmıştı. Çiftçilik nihayetinde gıda fazlası elde etmekle sonuçlandı, böylece herkesin tam gün yiyecek yetiştirmesi ya da toplaması gerekmedi. Bu, insanlık tarihinde ilk kez zanaat uzmanlığı ve iş bölümü için bir fırsat yarattı.
Taş Devri – Erken İnsan Toplumlarının Başlangıcı
Tarımın yükselişi, büyük yerleşim yerlerinin ve çok büyük nüfusların oluşmasına neden oldu. Bu popülasyonlar ise beylikler ve devletler dâhil henüz var olmayan sosyal yapılara yol açtı.
Neolitik dönem boyunca insan toplumları, önceki primat toplumlarından ziyade böcek topluluklarına daha fazla benzemeye başladı. Daha önceki insan toplulukları, aile gruplarında yaşayan birkaç yüz kişiden oluşmuyordu.
Bu yeni insan toplulukları bin ila on binlerce kişiden oluşuyordu, ticaret ve savaş yoluyla genişlemesi gereken kendi içlerinde organizmalardan oluşuyordu. Neolitik dönem sonunda insan ırkı bir daha asla eskisi gibi olmayacak şekilde değişmişti.
[1]Aşölyen, Paleolitik Çağ’da Homo sapiens ve Homo erectus’un el baltaları ve yongalardan hazırlanmış kesici alet kullanımıyla standartlaştırdıkları kültürdür.
[2]Diorama, gerçek veya kurgu bir olayın, anın veya hikâyenin ışık oyunlarının da yardımıyla üç boyutlu olarak modellenmesidir.
Bunlar da ilginizi çekebilir:
- Arkeoloji Nedir? Arkeolojinin Diğer Bilimlerle İlişkisi
- Arkeolojinin Tarihi
- Dünya Üzerinde Varolan İnsan Türüne Yakın 7 Homo Türleri
- Eski İnsan Aletlerinde Kültürel Evrimleşme
- Bazı Maymunlar Taş Devrine 3.000 Yıldan Önce Girmiş
- Atalarımız Kaç Nesli Tükenmekte Olan İnsan Türü ile Aynı Zamanda Yaşadı?
Editör / Yazar: Muhammed Ragıb ÇALIK