Paleolitik Çağ (Eski Taş Devri), homininlerin taşı alet yapmak için kullandığı geniş bir zaman dilimi olan Taş Devri’nin temellerini hazırlamıştır. İlk allet kullanımının gerçekleştiği kabaca 2.6 milyon yıl öncesinden yaklaşık 12.000 sene öncesi olan Buz Devri’nin sonuna kadar uzanır. Öyle ki bazı taş alet kültürü olan bölgelerde yaklaşık 10.000 sene öncesine kadar devam etmiştir.
Bu durum da buzul ve buzul arasıların (interglasiyel) gezegen boyunca şiddetle ilerlemesine şahit olan Pleistosen Dönemiyle doğru bir uyum içerisindedir. Bununla birlikte terimin çağrışımları veya yan anlamları taş endüstrilerinin özelliklerinin de ötesine uzanır. Çünkü Paleolitik Çağ ayrıca daha genel olarak söz konusu olan araçları üreten avcı-toplayıcıların kültürleri ve yaşam tarzlarıyla ilişkilidir.
İlginizi çekebilir: Neolitik Çağ Alet Kültürü
Paleolitik çağ, insanların son Buz Devri bittikten sonra çevreyi değiştirmeye odaklandıkları Mezolitik (Orta Taş Devri) ve tarımın yaygınlaştığı ve parlak bronz aletlerin gelişiyle biten Neolitik (Yeni Taş Devri) takip eder. Günümüzde kendini yüksek görme özelliğimize karşı, altını çizmek ilginç olacaktır ki bir bütün olarak Taş Devri insanlığın teknolojik atılımlarının %99’unun temelini atmıştır. Bu sebeptendir ki taş araçlar/aletler gerçekten de uzunca bir süre rağbet görmüştür.
İlginizi çekebilir: Çatalhöyük ‘teki Neolitik İnsanlar, İnsan Dişlerinden Takılar Yapıyordu!
Alt Başlıklar
Paleolitik Çağ adeta akıl almaz bir şekilde büyük bir zaman dilimini kapsayan bir dönemdir. Neyse ki, örgütsel olarak yönlendirilmiş modern insan aklımız bazı alt bölümler ortaya koymuştur. Bu periyotta, tüm dünyada, taş aletler kültürlerinde gördüğümüzü düşündüğümüz farklı “evrelere” ve özelliklere bakarak, ki bunların kesinlikle tam anlamıyla kronolojik sınırları yoktur, aşağıdaki hayli basit başlıkları oluşturduk:
Alt Paleolitik Dönem:
Bilinen ilk araç kullanımının -çekirdekler, pul pul olmuş parçalar ve sonrasında da el baltası- gerçekleştiği dönemdir. Bu evre bundan 2.6 milyon yıl öncesinden kabaca 250.000 yıl öncesine kadar devam etmiştir.
Orta Paleolitik Dönem:
Yeniden gözden geçirilmiş pullara ve hazırlanmış çekirdeklere yeni bir bakış açısı ile bu evre yaklaşık 250.000 sene öncesinden yaklaşık 30.000’lerin sonuna kadar sürmüştü. (Bazı bölgeler o sıralar çoktan Üst Paleolitik Çağ ‘a ait olarak gördüğümüz değişimleri gerçekleştirmişti.)
Üst Paleolitik Dönem:
Aşağı yukarı 50.000/40.000 sene önce başlamasıyla bu endüstri hem araç/alet şekilleri hem de kaynak materyalleriyle (bir çok kemik, geyik boynuzu ve fildişi) büyük bir yayılım gerçekleştirdi. Bazı bölgelerde de son buz çağının da ötesine dek uzandı, bu da yaklaşık olarak 10.000 yıl öncesine tekabül ediyor.
Elbette, bu kategorileri bazı belirgin alet endüstrileriyle ayırmış olmasaydı insan insan olmazdı. Böylece, her döneme aşağıdaki kültürler egemen olmuştur.
Alt Paleolitikte:
Orta Paleolitikte:
Üst Paleolitikte bir çok isim olmakla beraber en belirginleri olan:
- Châtelperronian,
- Orinyasiyen,
- Gravettian,
- Solutrean ve
- Avrupa’da Magdalenian, Kuzey, Orta ve Kuzey Amerika anakarasında Clovis ve Folsom
Unutulmamalıdır ki bunlar kesin çizgileri olmayan yapay oluşturulmuş alt başlık/sınırlardır. Bu yapay sınırlar dönemleri fazla basite indirgemekle kalmayıp bazı gri veya geçişken bölgeleri görmezden gelmiş olabilir. Dahası, gelişmeler farklı bölgelerde fazlasıyla değişiklik gösterebilir.
Paleotik Dönemleri Daha Detaylı İnceleyelim
Alt Paleolitik Dönem, Orta Paleolitik Dönem ve Üst Paleolitik Dönem tarihleri, yaşamları ve kullandıkları araç gereçler.
Alt Paleolitik Dönem
Şaşırtıcı bir şekilde 2.6 milyon yıl öncesine gittiğimizde Afrika’da ilk insanların ilk defa taştan basit araç gereçler yapmaya başladığını görürüz. İlk tanımlanmış endüstri, avcı-toplayıcıların basit taşları balta ve çekiç işleviyle kullandıkları Tanzanya’daki Olduvai Gorge’un adının verildiği Oldowan endüstrisidir. Örneğin; hayvanları parçalamak ve besin değeri yüksek iliklerini almak için kemiklerini parçalamak ya da bitkileri ve tohumları ezmek amacıyla bu ilkel aletleri kullanmışlardır. Oldowan çoğunlukla Afrika içinde (günümüzde Tanzanya, Kenya, Etiyopya ve Güney Afrika) bulunuyordu ama daha sonra yakın doğuda ve doğu Asya’da da gözlemlendi.
İlginizi çekebilir: Kudüs Yakınında 10.000 Yıllık Çatalhöyük Benzeri Neolitik Şehir Bulundu
Daha sonra, yaklaşık 1.7 milyon yıl önce ortaya çıkmış olan, Aşölyen endüstrisiyle bir miktar örtüşür ve doğru düzgün bir bitiş noktası yoktur. Daha ziyade çeşitli bölgeler yavaş yavaş miadını doldurmuştur ve yerini Aşölyene bırakmıştır. Bununla birlikte, çerçevelendirici düşünme metodumuzu sürdürmek için arkeologlar yaklaşık bir milyon yıl önceki Oldowanın genel yargılarını oluşturma eğilimindedir.
El baltaları, deliciler ve satırlar gibi tüm korkutucu şeylerin kimlik kazandırdığı Aşölyen ilk olarak Afrika’da gelişmiş, sonrasında da Avrasya’ya yayılmıştır. Aşölyen Avrupa’daki ve Asya’daki Homo erectusların ve homo hedielbergensislerin göçlerine eşlik etmiştir. Ayrıca onların avlarını işlemelerini çok daha etkili bir biçimde mümkün kılmıştır. Bu insanlar ayrıca kademe kademe ateşi nasıl dizginleyebileceklerini öğrenmişlerdir ve en az 400.000 yıl önce daimi ateş kullanımı arkeolojik kayıtlarda görünür durumdadır. Daimi ateş kullanımı pişirmeye olanak sağlamış ve her türlü anatomik ilerlemeyi başlatan ana değişim olmuştur(büyük beyinler!).
Orta Paleolitik Dönem
Avrupa, Yakın Doğu ve Kuzey Afrika’nın Orta Paleolitik Döneminde (250.000-30.000 yıl önce) önceden hayli revaçta olan el baltaları, dikkatle hazırlanmış çekirdeklerden çıkan rötuşlu pullar(Levallois tekniği olarak bilinir) için gözden düşmüştür. Bunlar spatula, sivri uçlar ve arkası olan bıçakların yapımında kullanılmıştır. Açıkça görülüyor ki aletler zaman ilerledikçe farklı farklı yollarda daha da kullanışlı olmaya başlamış ve aşağı yukarı yine bu zamanlarda insanlara tüm eski dünyanın(Avrupa, Asya ve Afrika) daha zorlayıcı çevresini keşfetmesinde yardımcı olmuştur.
Dahası, Orta Paleolitik konumlar yerel geleneklerin ve toplumlar arası değişikliklerin de varlığını göstermektedir. İnsan grupları hala çoğunlukla mağaralar, kayalar gibi doğal sığınakları kullanmaktadır ama bunlar spesifik aktiviteler için düzenlenmiş alanlar olarak ayrılmaya başlamıştır yani insanlar oda kavramını oluşturmaya başlamış, ateş ve ocak çok daha yaygın olmaya başlamıştır. Sözü edilen insanlar açıkça belirgindir ki Neandertallardır (Musteryen endüstrisi) ve ayrıca ilk homo sapienlerdir.
Bu zamanlarda Afrika, Orta Taş Devri (Orta Paleolitikle karıştırılmaması gerekir.) teknolojisine ev sahipliği yapmaktaydı. Bu dönemde hazırlanmış taştan aletler kullanılıyordu ve zaten izlerini mızrakla delinmiş gibi olan delikler olarak gösteriyordu. Kemikten aletlerin ve pigmentlerin ve deniz kabuklarının kullanımı sembolik düşünceleri dolaylı yoldan gösteriyordu. Bunun en iyi örneğini de Güney Afirka’daki Blombos Mağarası’nda görebilirsiniz.
Üst Paleolitik Dönem
Üst Paleolitik endüstrisinde (yaklaşık 50.000/40.000-10.000 yıl öncesi) alet çeşitliliği bakımından büyük bir patlama olmuştur. Taşın başlıca kaynak statüsünü kemik, boynuz, fildişi gibi eşyalar almıştır, bunlar da karmaşık iğneler, uçlar ve oyma kalemleri şekillerine sokulmuştur. Ama bu dönemde yine de taştan yapılma bıçak kullanımına devam edilmiştir.
Dikiş de bu dönemde muhtemelen yapılmaya başlanmıştı ve ilkel sapanlar, zıpkınlar ve ok ve yaylar onları yapanların hayatlarında ciddi değişikliklere sebep olmuştur çünkü artık daha değişik şekilde avlanabilirler demektir. Gitgide daha güçlü bölgesel materyal kültürleri görünür olmaya başlamıştı, hatta bir çok bölgede alet yapımlarının ince noktalarını gösteren işaretler vardı.
İlginizi çekebilir: Üst Paleolitik Alet Kültürü; Magdalenian
Üst Paleolitik Dönem genellikle Homo sapienlerle birlikte seyreder ancak bazı Neandertallerin da dolaylı ya da doğrudan onların kültürleriyle etkileişmde bulundukları ve bazı yeni özellikler aldıkları görülüyor. Öyle ki, arkaları kıvrımlı kesici aletleriyle ayırt edilen Üst Paleolitik Chatelperronian endüstrisi muhtemelen Neandertaller tarafından oluşturulmuştur.
Kültürel ve anatomik olarak modern insanlar bir çok sanatsal ve simgesel objeler yarattı.
Sembolik dışavurum olarak kapalı bir biçimde bu yapı içerisinde göründü. Ayrıca Neandertaller da dekoratif becerilerini göstermiş ve hatta bazı mezarların onlar için olduğu şu anda bilinmektedir.
Son buz çağının buzulları geri çekilmeye başladığında ve Holosen dönemi yaklaşık 12.000 yıl önce başladığında insanlar yalnızca eski dünyayı değil Avustralya’nın güney uçlarını ve Amerika karasının içlerine doğru genişledi. Paleolitik kültürlerin eşlik ettiği sağı solu belli olmayan iklim koşullarının ve Neolitik dönemin başladığını gösteren tarımın ilerleyişinin arasında kalmış. Bu daha ılık periyot Üst Paleolitik Dönem endüstrisinin Mezolitik döneme yolunu açmasına tanık olmuştur.
İnsanlar buzul sonrası iklime ve değişen hayvan ve bitki varlıklarına uyum sağlamaya çalışırken farklı araçlara(orman için uyumlu baltalar gibi) ihtiyaç duyuldu. Ve çok ufak parçalar(genellikle 5mm uzunluğunda ve 4mm kalınlığında olan ufak çakmaktaşı bıçakları) örnek teşkil eden alet/araç biçimleri oldu. Neyse ki, Paleolitik Dönem boyunca, farklı insan türleri doğanın onlara dayattığı zorluklarla başa çıkabilecekleri kadar hızlı şekilde teknolojilerini geliştirme yarışına girmişlerdir.
Paleolitik Sanat
Paleolitik’in iki ana formusanat , modern bilim adamları tarafından bilinir: küçük heykeller; vemağara duvarlarında anıtsal resimler, kazıma desenler ve kabartmalar.
Bu tür eserler Akdeniz bölgesinde ve Avrasya ve Afrika’nın diğer dağınık bölgelerinde üretildi, ancak yalnızca doğu Avrupa’da ve İspanya ve Fransa’nın bazı bölgelerinde miktar olarak hayatta kaldı.
Küçükyontulmuş parçalar açıkça Doğu Avrupa’nın Üst Paleolitik sanat geleneklerine egemen oldu; tipik küçük, taşınabilir kil heykelcikler ve kemik ve fildişi oymalardı. Bu alandaki eserler arasında basit ama gerçekçi taş ve kilden hayvan figürinleri ile bilim adamları tarafından şu şekilde anılan oymalı taş kadın heykelcikleri yer almaktadır.
Bu küçük stilize figürler karakteristik olarak yuvarlaktır ve kadın bedeninin cinsellik ve doğurganlıkla ilişkili kısımlarını vurgular ; birçoğu o kadar soyut ki, sadece çıkıntılı göğüsler ve abartılı kalçalar açıkça ayırt edilebiliyor.
İlginizi çekebilir: Neolitik Çağ Alet Kültürü
Enes AKINCI