Hiç bir topu düz bir dikdörtgene çarpmayı denediniz mi?
Herhangi bir okulda bir sınıfa girdiğinizde duvarda asılı muhtemelen düz, dikdörtgen bir dünya haritası bulacaksınızdır. Nesiller boyu çocuklar bu izdüşümün Dünyanın neye benzediğini öğrenerek büyüdü. Ama bu düz harita cidden gezegenimizin nasıl olduğunu yansıtıyor mu?
Düz haritalar, Dünya’nın ayrıntılı ve tutarlı bir izdüşümünü sağlamak için en iyi amaçlarla tasarlanmış olsalar da doğru olmaktan çok uzaktır; bazı alanlar gerçekte olduğundan çok daha büyük görünür, diğerleri çok daha küçük görünür ve çeşitli kara kütleleri arasındaki mesafeler yanlış temsil edilir.
Güney Maine Üniversitesi’nde coğrafya ve haritacılık tarihi profesörü olan Matthew Edney, Live Sicence’a bir e-postada “Her dünya haritası bir bakıma çarpıtılıyor” dedi.
“Bu ne istediğinizle ilgili bir soru, bölgelerin bir kürede olduğu gibi mi şekillendirilmelerini istersiniz, yoksa küre üzerinde olduğu gibi boyutlandırılmalarını mı? Çoğu amaç için, ikincisi çok daha uygundur, ancak birincisinin estetiği hala kültürel olarak hegemoniktir.”
*Hegemonya: Hegemonya (Yunanca ἡγεμονία, hēgemonía), bir sistem içerisindeki bir elemanın diğerlerinden üstün, baskın olduğunu belirtir.
Düz-Dünyacıların itirazlarına rağmen, ana gezegenimiz düz değil – teknik olarak yassı bir küre – üstü ve altı düzleştirilmiş ve ekvator boyunca çıkıntılı bir küredir.
*Flat-Eathers, dünyanın düz olduğunu savunan kesime ithafen Düz-dünyacılar olarak çevrilmiştir.
Bu, haritacılar için haritacılığın başından beri temel bir problem olmuştur: Üç boyutlu bir obje nasıl hatasız bir şekilde iki boyutta gösterilebilir?
Eğer yedek bir küreniz varsa veya eski bir tenis topunuz, kesip açıp yeniden düzenleyerek mükemmel bir dikdörtgene çevirmeyi deneyin – bu pratik olmayan meydan okuma size bir küre ve düz bir dikdörtgenin ne kadar uyumsuz olduğu konusunda iyi bir fikir verecektir.
Flaman coğrafyacı ve haritacı Gerardus Mercator tarafından 1569’da oluşturulan Merkatör projeksiyonu, yarım bin yıl önce ortaya çıktı ve MapHover’a göre Dünya’nın en yaygın kullanılan düz tasviri olmaya devam ediyor. Bu harita, rotaları düz bir çizgide çizmelerini sağladığı için yüzyıllar boyunca denizciler tarafından tercih edildi.
Ancak hassasiyet açısından, istenen çok fazla şeyi geride bırakıyor
*Merkatör projeksiyonu, Ekvator etrafında bir siferoide teğet olan ve bir silindir üzerine matematik olarak teşkil edilen bir silindirik harita projeksiyonu. Bu projeksiyona göre enlemler arasındaki açıklıklar, herhangi bir yerdeki küçük bir sahada ölçek, bütün istikametlerde aynı kalacak şekilde tayin edilir.
Edney, “Bazı izdüşümler diğerlerinden daha fazla çarpıtıyor, Merkatör Projeksiyonu buna klasik bir örnektir. İzdüşüm, uyumlu ve aynı zamanda büyük dairelerin düz çizgiler olması gibi özel bir özelliğe sahiptir,” dedi.
”Yine, her şey görecelidir”
Bir eğitim kaynağı internet sitesi olan ThoughtCo’ya göre iyi bir daire, “Dünyanın merkezini içeren bir merkezi olan bir küre üzerine çizilen herhangi bir daire” olarak tanımlanır.
“Bu özelliklerin birleşimi,” diye devam etti Edney, “önemli alansal çarpıklıklar üretir. Kürede meridyenler bir direğe yaklaştıkça birleşir ve enlem paralellerinin uzunlukları direğe kadar kısalır. Ancak, Dünya’yı bir dikdörtgene eşlerken, kutuplar noktalardan ekvator uzunluğu boyunca doğrulara gerilir. Her paralel ekvatorun uzunluğuna kadar gerilir, bu nedenle haritada kutuplara doğru hareket ederken yatay bir gerilme vardır.”
“Yerküre üzerinde paraleller eşit aralıklarla yerleştirilmiştir, ancak büyük dairelerin ve düz çizgilerin muazzam özelliklerini elde etmek için Mercator’un izdüşümü/projeksiyonu, biri kutuplara doğru hareket ettikçe paralellerin ayrılmasını katlanarak artırır. Bu nedenle haritada kutupbaşlarına doğru hareket ettikçe artan dikey esneme vardır.”
Bunun sonucu olarak, bazı bölgeler haritada gerçekte olduğundan çok daha büyük görünürken, diğerleri çok daha küçük çizilir.
“Bu çarpıklık genellikle Grönland, Avrupa, Afrika ve Hindistan’ın göreli boyutlarıyla tanımlanır – ilk ikisi olması gerekenden “daha büyük” gösterilirken, ikincisi çok daha küçük gösterilir. Yine, her şey görecelidir.”
Bunu bir bağlama oturtmak gerekirse, Scientific American’a göre, gerçekte Afrika yaklaşık 14 kat daha büyükken, Merkatör projeksiyonunda Grönland ve Afrika boyut olarak benzer görünüyor. Benzer şekilde Alaska, Meksika’dan yaklaşık üç kat daha büyük olarak temsil edilirken, aslında Meksika yaklaşık 1,3 kat daha büyüktür.
Öyleyse, boyutu gösterme kapasitesi söz konusuyken Merkatör projeksiyonunun kusurlu olduğu göz önüne alındığında, bunun yerine kullanabileceğimiz başka dünya haritaları var mı?
Merkatör projeksiyonunda olduğu gibi, en çok kutuplarda belirgindir
Edney, “1970’lerde ve 1980’lerde popüler hale gelen Merkatör projeksiyonuna bir alternatif, eşit alanlı ancak oldukça çirkin olan Gall-Peters projeksiyonudur.” dedi. “Akademik büyükbabam Arthur Robinson, bunun kıtaları kurutmak için ipe asılmış uzun iç çamaşırları gibi gösterdiğini söylerdi.”
Bu projeksiyonun kendi doğruluk sorunları vardır. Tüm alanlar birbirine göre doğru boyutta olsa da çoğu kara kütlesi bunu yapabilmek için çarpıtılmıştır. Kara kütleleri gergin görünür – kutuplarda yatay ve Ekvator’da dikey – yani ülkeler kabaca doğru boyutta olsalar da hiçbir şekilde doğru şekilde değildirler. Bu bozulma, Merkatör projeksiyonunda olduğu gibi, en çok kutuplarda belirgindir.
Yüzyıllar boyunca çeşitli düz haritalar çizilmiştir, ancak hepsinde aynı sorun vardır: 3B Dünya’yı 2B bir haritada ödün vermeden tasvir etmek imkansızdır. 1921’de tasarlanan Winkel Tripel projeksiyonu, National Geographic Society’nin tercih ettiği düz haritadır, ancak bunun bile, özellikle bu haritada gerçekte olduğundan daha geniş görünen Pasifik Okyanusu ile ilgili olarak, bozulma ile ilgili sorunları vardır.
Pankek Haritası
Bu harita diğer küçük ölçekli haritalarla karşılaştırıldığında daha az bozulmaya sahip olduğundan National Geographic tarafından tercih edilmektedir. “Uzlaşma projeksiyonu” olarak bilinir, çünkü alan, yön veya mesafe ile ilgili yaygın düz harita bozulmalarını tamamen ortadan kaldırmazken, bunları mümkün olduğunca en aza indirir. Bu, sonuçta, haritanın hemen hemen her parçasının, aşırı derecede değil, bir şekilde çarpıtıldığı anlamına gelir.
2021’de astrofizikçiler, Live Science tarafından bildirildiği gibi, şimdiye kadarki en doğru düz Dünya haritası olduğuna inanılan şeyi üretti. Yan yana veya arka arkaya görüntülenebilen iki “pankek haritasından” oluşur. Dünya’yı bu şekilde sunmanın neredeyse tüm diğer düz haritalarından temelde farklıdır ve ders kitaplarında ve sınıf duvarlarında kullanım için geniş çapta benimsenip benimsenmeyeceği henüz görülmemektedir.
Edney, “Tüm harita yayıncılarının eşit alan projeksiyonlarına gitmesini isterim ama sonuçta mesele neyin satıldığıdır.” dedi.
Çeviri: Ceyda Yaşar
